Cổng tam quan sẽ là diện mạo của một ngôi chùa, bởi tam quan là cổng chính của tự viện. Chư Tăng, tín đồ và khách nước ngoài ra vào tự viện đều phải qua cổng tam quan này. Do vậy cổng tam quan xuất hiện tác động ảnh hưởng vô cùng trọng điểm đến đời sống tâm linh của những hành giả trong chùa và khách hàng thập phương tín thí đến chùa lễ Phật.
Tam quan được xem như cửa ải giữa hai toàn cầu thánh phàm, tịnh nhiễm nhằm thanh lọc và bảo lãnh tâm hồn của hành giả mỗi lúc ra vào. Thế cho nên, người ta thường gọi cổng tam quan ở trong nhà chùa là cửa Phật, cửa Tam bảo, cửa Thiền, cửa Từ bi, cửa Giải thoát (Tam giải thoát môn)…
Do vậy, trong bố cục tổng quan kiến trúc tổng thể của một ngôi chùa xưa, chư Tổ thường quan trọng tâm điểm đến hạng mục kiến trúc cổng tam quan. Mỗi chiếc cổng tam quan xưa đều sở hữu sự phối hợp nghiêm ngặt giữa nhân sự, cảnh vật và giáo lý giải thoát ở trong nhà Phật để xây hình thành nhằm giúp cho những người lấn sân vào luôn xuất hiện cảm hứng thân mật và gần gũi, gạt chi ra ngoài những thị phi phiền muộn của trần gian ô trược, dọn lòng thanh tịnh trước lúc vào lễ Phật bái tổ.
Nổi bật như một trong những cổng tam quan cổ rất đẹp còn được bảo lưu nguyên vẹn ở Huế mà mỗi lần bước đi vào người ta đều sở hữu cảm hứng như đi vào “cửa thiền”. Đó là cổng tam quan chùa Báo Quốc, chùa Từ Hiếu, chùa Diệu Viên và cổng tam quan quốc tự Thiên Mụ, quốc tự Diệu Đế, quốc tự Thánh Duyên… Những chiếc tam quan của những chùa trên thường rất cổ, hầu hết được xây dựng từ thời các vua chúa nhà Nguyễn. Nét rêu phong trên những đường nét kiến trúc cổ kính đã đem lại cảm hứng an nhàn cho người xem ngay từ khi bước đi vào cổng chùa.
Kích thước cộng đồng mỗi kiến trúc tam quan cổ xuất hiện độ cao khoảng 7 đến 10m, chiều ngang khoảng hơn 8m, bề dày khoảng từ 2 đến 3m. Với kích thước như vậy cổng tam quan còn tồn tại một tính năng tránh mưa nắng cho khách hàng qua đường, đồng thời mỗi lúc bước đi qua vòm cổng dày khoảng 2 đến 3m thấp lè tè xuất hiện cảm hứng như cạ ngang đầu làm cho người xem xuất hiện dịp cúi xuống để xem lại mình.
Cổng tam quan chùa Từ Hiếu, một kiểu tam quan xây dựng theo hình thức thức cuốn vòm thượng lâu hạ cổng. Phần trên “lầu” dùng để làm tôn trí tượng Hộ Pháp, hai bên xuất hiện hai lầu giả tô vẽ cảnh quan núi sông xứ Huế. Phần dưới xuất hiện 3 vòm (tam quan) tượng trưng cho Tam bảo. Bước đi vào chiếc cổng tam quan này tất cả chúng ta liền thấy tâm hồn thanh thản.
Cổng tam quan chùa Báo Quốc lại rất đồ sộ và cổ kính được xây bằng gạch xuất hiện độ cao 7,01m, chiều ngang 9,895m, chiều dày 2,54m, gồm 3 tầng tượng trưng cho Tam bảo mà không tồn tại phần lầu để thờ tượng Hộ Pháp. Tuy nhiên với kích thước và cách trang trí chữ Hán và đường nét cổ kính, chiếc cổng cũng làm cho những người ta xuất hiện cảm hứng nhẹ nhàng và thanh thoát khi lấn sân vào.
Quan trọng, cổng tam quan Thanh Trúc của chùa Diệu Viên lại được xây dựng theo lối cổng-động rất đặc trưng. Phía dưới chỉ một vòm cổng dẫn sâu hút vào chùa bằng một lối đi, phía trên là động Quán Âm, vật liệu gạch và vôi vữa nhưng phía bên ngoài dán đá để tạo ra một loại cổng hình cling động rất tuyệt hảo.
Riêng tam quan của những ngôi quốc tự như Thiên Mụ, Diệu Đế, Thánh Duyên lại xuất hiện một nét kiến trúc riêng xuất hiện phần tác động ảnh hưởng của lối kiến trúc cổng kinh thành Huế. Phần trên được kiến trúc theo phong cách vọng lâu dạng như nhà bia, dưới xuất hiện 3 lối đi vào thiết lập theo như hình khối vuông hay hình vòm. Phần mái vọng lâu của những cổng tam quan trên thường được lợp bằng ngói ống vàng hoặc xanh lưu li. Các bờ nóc, bờ quyết trang trí hình giao lengthy cách điệu. Chính giữa thuyền nóc trang trí hình rồng chầu bánh xe pháp luân.
Trên thân mỗi chiếc cổng tam quan được trang trí nhiều câu đối bằng chữ Hán nói lên lịch sử hào hùng và cảnh quan của ngôi chùa và những triết lý ở trong nhà Phật cùng hoa văn rồng cuộn và hoa lá cành ghép bằng mẻ sành rất tinh xảo.
Sự tích hợp hợp lý giữa cổng vòm, vọng lâu với những đường nét trang trí cửa vuông tròn, nét tinh xảo uốn lượn của bờ nóc, bờ quyết và cách tôn trí các tượng Hộ Pháp… làm cho những cổng tam quan các chùa Từ Hiếu, Báo Quốc, Diệu Viên, Thiên Mụ, Diệu Đế, Thánh Duyên vừa trông rất uy nghi, chắc khỏe vừa đem lại cảm hứng thanh thoát, nhẹ nhàng cho hành giả và thập phương tín thí và khách nước ngoài mỗi lúc vãn cảnh chùa.
Với lối kiến trúc đặc trưng của cổng tam quan các ngôi cổ tự ở Huế, ngoài những lợi ích nghệ thuật và thẩm mỹ còn là một một bài pháp trực quan rất xuất hiện ý nghĩa để khi hành giả bước đi vào chốn già lam lòng trở thành thư thái, nhẹ nhàng và thanh tịnh./.
