Tháp Bà Ponagar – Giá trị rực rỡ về kiến trúc, thẩm mỹ Chăm Pa

Vũ điệu Chăm bên tháp cổ Ponagar.

Tổng thể kiến trúc Tháp Bà Ponagar bao
gồm 3 cấp, trong đó, thấp cấp nhất nằm ngang bằng mặt đất là ngôi tháp
cổng. Cấp thứ 2 xuất hiện mặt phẳng rộng là 2 hàng 10 cột lớn, cùng hai bên là 2
hàng 12 cột nhỏ xung vòng quanh. Chính giữa đặt một bàn thờ tổ tiên, nơi từng diễn
ra các hoạt động và sinh hoạt múa hát của người Chăm cổ vào mỗi dịp hội hè, lễ, Tết.
Đó cũng là nơi được gọi là Mandapa với ý nghĩa là nhà khách hàng, giành cho
khách hàng hành hương nghỉ dưỡng, sẵn sàng lễ vật và sửa soạn trang phục trước
khi làm lễ chính thức ở trên tháp. Cấp trên cùng gồm 4 tháp: Tháp chính
(còn gọi là dinh Bà, thờ nữ thần Ponagar, tiếng Chăm Tức là Mẹ xứ
sở), tháp giữa (dinh Ông), tháp đông (dinh Cố), tháp Tây Bắc (dinh Cô,
dinh Cậu). Ở đây, vượt trội nhất là Tháp Bà Ponagar với bốn tầng, tượng
trưng cho vẻ đẹp, thẩm mỹ và sự sáng tạo, bên trong xuất hiện tượng nữ thần
cao 2,6 mét, tạc bằng đá tạc hoa cương màu đen, ngồi trên bệ đá uy nghiêm
hình đài sen, lưng tựa phiến đá lớn hình lá bồ đề. Đấy là một siêu phẩm
về điêu khắc Chăm Pa, là sự việc phối hợp hài hoà giữa kỹ thuật tượng tròn và
chạm nổi. Các tháp khác thờ thần Shiva, thần Sanhaka và thần Ganeca.

Trình diễn trống ghinăng và kèn saranai phục vụ khách nước ngoài.

Tháp Bà Ponagar là di tích lịch sử vẻ vang – văn
hoá, là dự án công trình tiêu biểu vượt trội cho thẩm mỹ kiến trúc và điêu khắc dân
tộc Chăm trên đất Việt. (Tên thường gọi Tháp Ponagar được dùng làm chỉ cộng đồng cho
cả dự án công trình kiến trúc này nhưng thực tế nó là tên của ngọn tháp lớn
nhất, cao gần 23m). Các tháp ở đây đều được xây bằng gạch, trang trí
thẩm mỹ bằng vật liệu đá – gốm, nội dung thể hiện nối liền với những
vị thần được thờ. Đặc trưng nhất là những viên gạch xây chồng khít lên
nhau mà không phải mọi người một loại chất kết dính nào, đó là bí hiểm mà cho
đến nay các nhà phân tích vẫn chưa mày mò ra được người Chăm đã làm
thế nào để được như vậy.

Tháp chính thờ nữ thần Ponagar.

Hàng năm, cứ vào trong ngày lễ vía Bà (từ 20
đến 23-3 âm lịch), Khu di tích Tháp Bà Ponagar lại đón hàng vạn khách nước ngoài
tới hành hương. Tiệc tùng, lễ hội Tháp Bà Ponagar được đánh giá là một trong những lễ
hội lớn số 1 phòng Nam Trung bộ và Tây Nguyên. Các nghi lễ chính của
tiệc tùng, lễ hội gồm lễ mục dục (tắm tượng), lễ tế gia quan (lễ thay y) ra mắt
vào khung giờ Ngọ ngày 20-3 (âm lịch), tiếp đến là lễ tế sanh, dâng cúng đồ
tế, múa bóng mời Thiên y Thánh mẫu và các bậc thần linh về dự lễ. Theo
nghi thức, lễ cúng Thánh mẫu thường mở đầu bằng lễ khai kinh cầu quốc
thái dân an. Lễ tế sanh khởi đầu vào khung giờ Tý đêm 22-3 (âm lịch) do những
người cao tuổi triển khai, tiếp sau đó lễ cầu cúng chính thức ra mắt vào lúc 4
giờ sáng ngày hôm sau. Việc hành lễ do chánh lễ, bồi tế, đông hiến, tây
hiến và đội học trò triển khai, lần lượt dâng rượu, dâng trà, đọc văn tế
rất cung kính, tôn nghiêm. Sau cùng, từng đoàn người thay mặt đại diện cho những
palei, thôn, xóm đến hành lễ… Một trong những di tích văn hoá phi vật thể
khác biệt nhất trong tiệc tùng, lễ hội vía Bà ở Tháp Bà Ponagar là múa bóng mệnh danh
công đức, bày tỏ lòng biết ơn “Mẹ xứ sở”. Các nhà phân tích lịch sử vẻ vang văn
hoá nhận định, khoảng từ vào giữa thế kỷ XVII đến nay, nghi lễ thờ cúng Mẹ
xứ sở được người Chăm và người Kinh tổ chức triển khai chu đáo tại Tháp Bà Ponagar.
Khoảng năm 1653, những lưu dân Việt từ ngoài Bắc, theo chúa Nguyễn vào
phương Nam mở cõi, đã dừng chân bên cửa sông Cái (Nha Trang), tạo lập
nên làng mạc, xóm thôn… Và chính họ đã mang theo phong tục thờ cúng Mẫu
của người Kinh ở vùng châu thổ đồng bằng Bắc Bộ vào đây. Theo thời hạn
và xu thế tăng trưởng của xã hội, nghi thức tiệc tùng, lễ hội lúc bấy giờ đã xuất hiện nhiều
thay đổi; nhưng dù thế nào, trong thời gian ngày lễ trọng, người Kinh vẫn náo nức
tổ chức triển khai hàng trăm đoàn múa bóng, dâng hoa quả, múa quạt và người Chăm
thì tưng bừng vỗ trống ghinăng, paranưng, thổi kèn saranai, say sưa kéo
đàn kanhi và hát dân ca… Cả những bữa cơm cộng đồng của hàng trăm người, hoan
hỉ nói cười, chan hoà nụ cười thái bình, no ấm…

Tiệc tùng, lễ hội Tháp bà Ponagar đã được Bộ
VH,TTandamp;DL công nhận là Di sản văn hoá phi vật thể của vương quốc. Để
bảo tồn, phát huy lợi ích và trình làng thoáng mát những nét văn hoá
khác biệt của người Chăm đến với khách nước ngoài, Ban Quản lý Khu di tích Tháp
Bà Ponagar đã tổ chức triển khai một vài vũ công, nhạc công, nghệ nhân của dân tộc
Chăm đến đây hằng ngày biểu diễn dệt thổ cẩm, các vũ điệu Chăm v.v..
Hiện nay, mỗi ngày Tháp Bà Ponagar thu hút hàng nghìn khách nước ngoài tới tham
quan./.