Đền Am thuộc thôn Nhất, thị trấn Nam Giang, huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định là nơi nhân dân địa phương thờ phụng, tri ân công đức của Đức Thánh Tổ, Thiền sư Bùi Huệ Tộ (1566 – 1641).
Tín ngưỡng thờ tự Đức Thánh tổ Bùi Huệ Tộ tại đền Am ngoài mang ý nghĩa thờ tự một vị chân tu, một vị phúc thần còn mang một ý nghĩa riêng khác, bởi đó là quê nhà của Ngài. Sau khi Thánh tổ “hỏa trung hóa Phật”, để ghi nhớ công đức, nhân dân địa phương đã lập đền thờ phụng. Ngôi đền được xây dựng ngay trên nền đất thảo am mà trước đó Đức Thánh tổ đã tạo dựng. Tuy vậy trải qua nhiều thế kỷ nhưng việc thờ tự của nhân dân ở vùng quê Nam Trực nói cộng đồng, thôn Nhất nói riêng riêng với Thánh tổ vẫn không hề thay đổi. Vấn đề đó đã thể hiện sự tri ân, niềm tôn kính thâm thúy của người dân riêng với công lao của Ngài, một vị chân tu suốt đời vì đạo pháp dân tộc, vì cuộc sống đời thường yên bình, no ấm của nhân dân. Với những lợi ích vượt trội về lịch sử dân tộc, kiến trúc thẩm mỹ và nghệ thuật, ngày 14 tháng 12 thời điểm năm 2012, Bộ VHTTDL đã ra Quyết định số 4898/QĐ- BVHTTDL công nhận đền Am, thị trấn Nam Giang, huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định là di tích cấp Quốc gia. Đấy là di tích lịch sử dân tộc cấp Quốc gia thứ 76 của tỉnh.
Đền Am tọa lạc trên một khu đất nền rộng 2.685m2, mặt quay về phía tây-nam, xung vòng quanh đền xuất hiện nhiều cây lưu niên tạo làn gió mát mẻ mẻ, trong lành. Nhìn trên mặt phẳng tổng thể, đền Am gồm các hạng mục kiến trúc đa phần sau: Hồ nước, cổng, nghi môn, sân, nhà khách hàng, công trình xây dựng đền chính và hai dãy giải vũ nội. Tổng thể toàn bộ các hạng mục công trình xây dựng được trải dài theo trục bắc nam.
Đền chính xuất hiện kiến trúc kiểu chữ “công” gồm tiền đường, trung đường và cung cấm. Tòa tiền đường 3 gian 2 chái. Hai hồi hiên trước cửa tiền đường xây hai cột đồng trụ bằng đá tạc, ba mặt khắc câu đối chữ Hán ca tụng công lao của Thiền sư. Bộ cửa tiền đường được làm theo phong cách bức bàn chạy suốt 5 gian của công trình xây dựng, được tạo dựng bởi sự link của 6 bộ vì, hai bộ vì gian giữa thiết lập theo phong cách: Thượng cuốn vành mai, hạ kẻ bẩy, mỗi bộ vì sắp đặt 3 cây cột theo phong cách chốn cột cái phía trước, tạo dáng vẻ búp đòng, phần chân cột được kê trên các chân tảng đá xanh hình cổ bồng và hình vuông vắn tạo thế vững chãi. Hai bộ vì bên thiết lập theo phong cách mê cốn, bẩy tiền, bẩy hậu. Trên bức mê của không ít bộ vì nay đều chạm họa tiết mặt hổ phù rất rộng, mê nách chạm họa tiết triện tàu. Bẩy hiên chạm họa tiết triện tàu, tùng, cúc, chữ “thọ”. Mái của tiền đường là bộ mái cong phẳng, gồm các cấu kiện: hoành, rui làm được làm bằng gỗ lim, lợp ngói nam. Bờ nóc trang trí họa tiết rồng chầu, hai hồi đốc còn đắp họa tiết mặt hổ phù. Tòa trung đường kiến trúc theo lối cuốn vòm, cột gạch chồng lâu 2 tầng 8 mái được tôn tạo lại năm Kỷ Tỵ (1989). Phần cổ lâu, phía trước đắp nổi 4 chữ đại tự: Thánh tổ linh từ, hai mặt bên đắp trang trí họa tiết lengthy cuốn thủy, phượng hàm thư, lengthy mã…Trung đường là nơi đặt ban thờ công đồng và bài trí nhiều đồ thờ tự có mức giá trị, quan trọng đặc biệt là cỗ ngai mang phong thái thẩm mỹ và nghệ thuật thời Hậu Lê, thế kỷ XVII- XVIII. Thông liền phía sau trung đường là tòa cung cấm với 3 gian. Bộ khung của tòa cung cầm được tạo dựng bởi sự link của 4 bộ vì thiết lập theo phong cách: Thượng cốn vành mai, hạ kẻ bẩy (chỉ mất bẩy hậu), thành phần chịu lực của hai bộ vì gian giữa là ba hàng cột. Phần tử chịu lực của hai gian bên là 4 hàng cột với kích thước cột cái và cột quân tương tự vì gian giữa. Hầu hết các cấu kiện gỗ tại cung cấm đều được làm và lắp dựng theo lối bào trơn, đóng bén. Trang trí mỹ thuật ở đây đáng chú ý quan tâm nhất là tại câu đầu của gian bên phải xuất hiện chạm họa tiết lá hỏa, mặt trời, vân mây mang phong thái thẩm mỹ và nghệ thuật thời Hậu Lê, thế kỷ XVII- XVIII. Cung cấm là khuôn viên thờ tự trọng điểm nhất của ngôi đền: Gian giữa đặt bài vị, tượng thờ Thiền sư Bùi Huệ Tộ, gian bên phải kê bài vị thờ Thánh mẫu, gian bên trái đặt bài vị thờ Thánh phụ. Giải vũ nội phân thành 2 dãy, mỗi dãy gồm 4 gian, được xây đối xứng với nhau theo phong cách tịch thu bít đốc, các bộ vì được thiết lập theo phong cách kèo cầu, quá giang được làm bằng gỗ, là nơi sinh hoạt của dân làng.
Qua khảo sát phân tích, các hạng mục kiến trúc của đền Am đều được lắp dựng được làm bằng gỗ lim, mái ngói nam mang đậm phong thái truyền thống dân tộc, tại đây còn lưu giữ được nhiều mảng chạm khắc đã góp thêm phần tăng thêm lợi ích thẩm mỹ và làm đẹp cho công trình xây dựng kiến trúc. Các họa tiết trang trí tại đền được thể hiện ở những cấu kiện kiến trúc như: mạng lưới hệ thống bẩy tiền, bẩy hậu được chạm khắc các đề tài: lựu, cúc, trúc, mai ở cả hai mặt. Trên các nóc gian giữa tiền đường chạm khắc họa tiết cánh sen, hai gian giáp đốc của tiền đường chạm khắc họa tiết hổ phù rất sinh động. Đặc trưng trên xà nách của hai gian chái tiền đường còn lưu giữ được mảng chạm lengthy vân mang phong thái thẩm mỹ và nghệ thuật thời Hậu Lê, thế kỷ XVII-XVIII. Nghệ thuật trang trí tại đền Am còn được tập trung chuyên sâu vào các chân tảng đá của 2 gian giáp đốc tòa tiền đường. Ngoài lợi ích về kiến trúc thẩm mỹ và nghệ thuật, đền Am còn bảo lưu được nhiều di vật, cổ vật có mức giá trị, vượt trội là: Ngai và bài vị thờ Thiền sư Bùi Huệ Tộ; tượng Thiền sư Bùi Huệ Tộ; bia đá “Linh từ bi ký” và “bách thế, bách thiên”; truy viễn miếu bi; sắc phong; Sách Thánh tổ thực lục; nón tu lờ.
Hàng năm, vào trong ngày mồng 10 tháng Giêng (âm lịch) là ngày sinh, đồng thời cũng là ngày hóa của Đức Thánh tổ, Thiền sư Bùi Huệ Tộ, nhân dân địa phương mở hội lớn. Ngoài ra, vào trong ngày 27 tháng 4 là ngày lễ kỵ Thánh mẫu, ngày 16 tháng 11 là ngày lễ kỵ Thánh phụ, dân làng tổ chức triển khai làm lễ dâng hương, dâng lễ tại đền. Trong những ngày ra mắt tiệc tùng, lễ hội, ngoài ra nghi thức tế lễ còn tồn tại nhiều sinh hoạt văn hóa truyền thống, vui chơi dân gian rực rỡ như đánh cờ, tổ tôm điếm, đánh đu, múa rối nước. Tiệc tùng, lễ hội truyền thống lâu đời và những sinh hoạt văn hóa truyền thống tín ngưỡng ra mắt tại di tích đền Am không chỉ là mang ý nghĩa tưởng nhớ công lao của Thiền sư Bùi Huệ Tộ mà còn phải tiềm ẩn những nét văn hóa truyền thống dân gian rực rỡ ở một làng quê vùng đồng bằng châu thổ sông Hồng.
Với điều kiện kèm theo tiện lợi về vị trí địa lý, giao thông vận tải đền Am cùng những di tích lịch sử dân tộc – văn hóa truyền thống trên địa phận thị trấn Nam Giang đã được Nhà nước xếp hạng là chùa Đại Bi, đền Giáp Ba, đền Giáp Tư sẽ tạo thành điểm du ngoạn thú vị thu hút khách hàng tham quan trong và ngoài tỉnh, nhất là dịp hội chợ viềng xuân (Nam Giang, Nam Trực) mồng 8 tháng Giêng hàng năm, góp thêm phần phát huy tốt các lợi ích của di tích, bảo tồn những di tích văn hóa truyền thống truyền thống lâu đời./.
