Ỷ Lan là người phụ nữ Việt Nam tài sắc, xuất hiện công sinh hạ và nuôi dạy vua Lý Nhân Tông nhân ái, có tài năng. Bà còn được phong là Quốc mẫu.
Nguyên phi Ỷ Lan tên thật là Lê Thị Yến, cũng sẽ có sách ghi tên bà là Lê Thị Yến Loan hay Lê Thị Khiết. Bà là vợ vua Lý Thánh Tông. Ỷ Lan sinh ngày 7/3 năm Giáp Thân (1044), lúc hơn 10 tuổi thì mẹ mất, bố lấy vợ kế nhưng ít lâu sau cũng qua đời. Ỷ Lan là một thiếu nữ rất xinh đẹp và chăm làm.
Sử cũ chép rằng, năm Quý Mão 1063, Lý Thánh Tông đã 40 tuổi mà chưa tồn tại nam nhi. Vua và hoàng hậu đi cầu tự nhiều nơi nhưng không thành. Một sáng ngày xuân, vua về viếng thăm chùa Dâu (tổng Dương Quang, phủ Thuận Thành) dân làng mở hội nghênh giá.
Vua ngự giá đến trang Thổ Lỗi sau này đổi là Siêu Loại (xã Dương Xá, huyện Gia Lâm- thủ đô ngày này), thấy thần dân đang sụp lạy, duy xuất hiện một thôn nữ xinh đẹp vẫn điềm nhiên hái dâu kề bên gốc lan. Lý Thánh Tông lấy làm lạ, cho tất cả những người gạn hỏi. Người phụ nữ đối đáp thông thái, cử chỉ đoan trang êm ả dịu dàng đó là một Yến Loan. Vua truyền lệnh tuyển thiếu nữ ấy vào cung, phong Yến Loan là Ỷ Lan phu nhân, xuất hiện ý nghĩa đứng dựa cây lan.
Trong cung, Ỷ Lan không lấy việc trau chuốt nhan sắc, mong chiếm lĩnh được tình yêu của vua mà tâm điểm đến mọi việc làm trong triều đình. Bà khổ công học hỏi, miệt mài đọc sách. Chỉ trong một thời hạn ngắn, quý khách đều kinh ngạc trước việc hiểu biết uyên thâm về nhiều mặt của Ỷ Lan.
Ỷ Lan là người phụ nữ có tài năng kinh bang tế thế, từng đã gấp đôi nhiếp chính trông coi việc nước.
Lần thứ nhất là năm Kỷ Dậu 1069, Lý Thánh Tông thân chinh cùng Lý Thường Kiệt mang quân đi đánh đánh phương Nam đã trao quyền nhiếp chính cho bà.
Lần thứ hai vào năm Nhâm Tý 1072, Vua Lý Thánh Tông đột ngột qua đời, hoàng thái tử Lý Càn Đức lên nối ngôi lúc mới 7 tuổi (tức hoàng đế Lý Nhân Tông), bà được tôn làm Hoàng thái hậu. Triều đình rối ren, Ỷ Lan đã coi triều chính, tinh chỉnh và điều khiển vương quốc, cùng triều thần lãnh đạo quân dân Đại Việt tổ chức cuộc kháng chiến chống Tống thắng lợi.
Là một phụ nữ tài trí, đức độ, lại được triều thần ủng hộ nên Hoàng Thái hậu Ỷ Lan đã xuất hiện những đóng góp tích cực vào cơ nghiệp nhà Lý, chăm lo sản xuất nông nghiệp, mở mang dân trí, tâm điểm đến thi tuyển học tập. Bà phát hành nhiều chủ trương tiến bộ như chuộc nô tỳ, tha cung nữ, giảm tô thuế, cấm giết trâu bò….
Theo tài liệu, xuất hiện thật nhiều nơi thờ Nguyên Phi Ỷ Lan. Nhưng đền chùa và đền thờ Ỷ Lan được xây dựng ở Dương Xá ngay chính trên quê nhà Bà. Đền thờ Nguyên Phi Ỷ Lan hay còn gọi là Đền Bà Tấm hay đền Cả.
Quần thể Khu di tích lịch sử đền thờ Nguyên phi Ỷ Lan gồm chùa, đền, điện, sơn trang thuộc khuôn viên rộng khoảng 3 héc ta xuất hiện sân, nhà thủy đình, cây xanh nhiều chủng loại.
Nằm ở vị trí phía tay trái, trước cửa đền thờ Nguyên phi Ỷ Lan là đôi rồng chầu bằng đá tạc phủ phục, với đường nét, chạm khắc rất là tinh xảo. Đền được xây dựng từ vào cuối thế kỷ XI, xuất hiện kiến trúc theo lối cung đình thời Lý, xuất hiện 72 cửa, thuộc loại cổ nhất việt nam. Cách không xa đền phía tay phải xuất hiện chùa mang tên: “Linh Nhân tư Phúc Tự” do chính Linh Nhân Hoàng Thái Hậu Ỷ Lan xây dựng đồng thời hàng trăm ngôi chùa khác, được khánh thành vào năm Ất Mùi (1115).
Năm 2010, tưởng nhớ công đức của bà, một trong những danh nhân có tài năng trị nước của dân tộc, Ban quản lý và vận hành di tích đền Nguyên Phi Ỷ Lan đã tôn trí tượng đài Nguyên Phi Ỷ Lan cao 9,1m, nặng 30 tấn được đúc bằng đồng đúc nguyên chất.
Hàng năm cứ vào dịp từ 19 đến 21 tháng 2 âm lịch, khách nước ngoài thập phương lại hành hương về Dương Xá tham gia liên hoan tiệc tùng truyền thống lâu đời kỷ niệm ngày Nguyên phi Ỷ Lan đăng quang và ngày 24, 25 tháng 7 âm lịch, ngày mất của bà./.
