Từ phía Nam cầu Bến Thủy, ranh giới giữa hai tỉnh Nghệ An và tỉnh Hà Tĩnh, khách nước ngoài đơn giản và dễ dàng thấy tấm biển chỉ đường vào Khu di tích lịch sử đại thi hào Nguyễn Du, cách Bến Thủy khoảng 6km về phía Đông thuộc xã Tiên Điền, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh.
Nhà thờ Nguyễn Du được xây dựng vào năm 1825 trên mảnh vườn thuộc làng Tiên Điền, xuất hiện kiến trúc theo phong cách chữ Đinh, thượng điện, hạ điện không liền nhau. Năm 1940 vị TS sau cuối của dòng họ Nguyễn trước 1954 là Nguyễn Mai (1904 – 1954) đồng thời hội Khai trí Tiến Đức dời ngôi đền vào vị trí đặt trong trung tâm lưu niệm. Qua chiến tranh và thời hạn, nhà thờ bị phá hỏng nhiều chỗ, và năm 1956 được tu sửa lại như lúc bấy giờ. Người phía dẫn viên cho biết thêm: “Đồ thờ tự cổ trong nhà thờ hiện nay chỉ còn lại tấm bài vị và bát hương làm bằng đá”.
Sau đó nhà thờ Nguyễn Du là Nhà bia tưởng niệm Nguyễn Quỳnh (ông nội của Nguyễn Du). Năm 1762, thân phụ của Nguyễn Du là Nguyễn Nghiễm giữ chức tể tướng, 4 tháng sau, ông cùng em trai là Nguyễn Trọng ra Tiên Điền lập bia để tưởng nhớ công ơn sinh thành và giáo dưỡng của cha mẹ. Góc trái của bia xuất hiện ghi: Nhâm ngọ thu lập (tức năm 1762), sau tấm bia khắc chữ Phúc (phúc lộc, phúc đức của tổ tiên để lại cho con cháu ), hai bên thành tấm bia để lại 2 câu đối:
“Cảm thời truy nhật nguyệt
Truyền ngữ thử giang sơn”
(Khi tưởng nhớ đến cứ dõi trông vầng nhật nguyệt. Những lời truyền dạy sống mãi với núi sông này), cũng luôn có người dịch: “Ngưỡng mộ cha mẹ theo ngày tháng và còn giang sơn thì con thờ phụng”.
Đàn tế, nhà bia này được làm mới năm 1999, đàn tế còn nguyên vẹn, phía trước đàn tế xuất hiện hai cây cổ thụ là cây muỗm và cây bồ lỗ xuất hiện tuổi thọ gần 300 năm, người ta nói rằng xưa là nơi buộc ngựa của mái ấm gia đình.
Hai nhà tư văn 1 và 2 của dòng họ Nguyễn ở góc cạnh phải trung tâm vườn, trong đó lưu giữ những hiện vật nơi mà xa xưa đến ngày lễ tết hay ngày hội người lớn tuổi thường tới đây bình văn, xướng họa thơ. Đấy là trung tâm sinh hoạt văn hoá của những người dân trong họ và bè bạn thân yêu thích. Hai nhà này là nhà văn thánh của huyện Nghi Xuân do Nguyễn Nghiễm đưa về. Năm 1790 nhà tư văn bị cháy, người trong họ Nguyễn và quan viên trong huyện dựng lại.
Từ nhà tư văn, theo tuyến đường lót gạch khách nước ngoài sẽ đi về đình chợ Trổ. Trước kia, đấy là nơi trưng bày những hiện vật tương quan đến Nguyễn Du và dòng họ Nguyễn. Sau khi nhà bảo tàng xây dựng xong, toàn bộ tổng thể những hiện vật ở đây được chuyển về nhà trưng bày, ngôi đình chợ Trổ giờ là nơi để khách hàng tham quan ghi cảm tưởng của tớ hay mua những ấn phẩm truyện Kiều lưu niệm.
Tham quan hết khuôn viên Khu di tích lịch sử, khách nước ngoài sẽ trở ra nhà bảo tàng, phía sau tượng đài Đại thi hào Nguyễn Du. Đấy là trước mặt chính của trung tâm lưu niệm, quần thể tòa nhà này ứng dụng sinh hoạt năm 2003. Trong nhà bảo tàng ngoài một vài tài liệu, tranh vẽ minh họa một vài tác phẩm của Nguyễn Du, còn tồn tại một vài hiện vật quý như: nghiên mực, đĩa mai hạc ông được tặng trong lần đi sứ, nậm và chén uống rượu, gạc nai treo áo, địa phận dùng đi săn, bức phù điêu được làm bằng gỗ ghi lại thương hiệu rước Tiến sĩ, hoàn sắc của Nguyễn Nghiễm; trên lầu xuất hiện trưng bày cuốn truyện Kiều do nhà thư pháp Nguyệt Đình (Huế) triển khai…. Đặc trưng, xuất hiện hai bức đại tự cổ : “Hồng sơn thế phổ” và “Thiên môn tái đăng” xuất hiện từ thời điểm năm 1795, được mang về từ Trung Quốc do hai người trong họ Nguyễn đi sứ được tặng.
Mộ Nguyễn Du nằm cách trung tâm lưu niệm khoảng 1 km về phía đông. Ông mất tại Huế năm 1820, thi hài được an táng tại xã Ninh An, huyện Quảng Điền. 4 năm sau người đàn ông của ông là Nguyễn Ngũ cải táng mang về an táng ở xứ Đồng Mát, sau lại dời về xứ Đồng Thánh gắn với trung tâm vườn. Khoảng gần 100 năm sau, con cháu họ Nguyễn lại dời mộ ông về cánh Đồng Cùng, xung xung quanh là nghĩa trang của làng. Mộ Nguyễn Du lúc bấy giờ đã được tôn tạo và xây mới, xuất hiện ba phần: bàn thờ cúng, phần mộ và vườn chậu cây chậu hoa bao xung quanh./.
