Từ trên cao nhìn xuống, nằm giữa vùng núi đá và các đồi cỏ tranh, những ngôi nhà trình tường của đồng bào trông giống những cây nấm to lớn mọc bên sườn núi, giữa bạt ngàn hoa mơ, hoa mận, hoa đào của mùa Xuân, tạo ra một khuôn viên rất đặc trưng, một nét văn hóa truyền thống rực rỡ của bà con dân tộc vùng cao.
Những ai đó đã từng đến với vùng miền núi phía Bắc của Tổ quốc đều sở hữu thể cảm nhận những nét văn hóa truyền thống lạ mắt từ vùng đất này. Nếu như bạn từng đến một trong những huyện vùng cao của tỉnh Lạng Sơn, Hà Giang, Lào Cai,… điều tuyệt vời thứ nhất khi quan sát từ xa là những ngôi nhà trình tường rất lạ mắt của đồng bào người Tày, người Mông, người Hà Nhì thấp thoáng trên những sườn đồi cao. Đó không phải là những ngôi nhà sàn thường thấy mà là những ngôi nhà tường được làm từ đất nện xuất hiện kiến trúc rất lạ mắt.
Việc sống trên các sườn núi cao với nhiệt độ lạnh khắc nghiệt đã ảnh hưởng tác động thâm thúy đến kiến trúc nhà tại của một trong những dân tộc miền núi phía Bắc. Lân cận yếu tố thiên nhiên và môi trường, thì ý niệm sống, lối sống, phong tục tập quán của bà con dân tộc… đã làm tạo ra nên nét lạ mắt trong văn hóa truyền thống kiến trúc của ngôi nhà trình tường. Nhà làm bằng đất, lợp bằng ngói hoặc tranh với ưu điểm vừa giữ ấm về mùa đông, thoáng đãng trong mùa hè và lại hoàn toàn có thể chống được kẻ tà đạo, thú dữ. Điều đặc trưng ở những ngôi nhà trình tường này là lớp tường đất nện rất dầy và không tồn tại bất kỳ cái cột hoặc cọc nào bên trong vẫn tạo ra sự khẳng định cho những ngôi nhà. Kỹ thuật làm nhà trình tường của đồng bào Tày, Mông, Hà Nhì đều sở hữu những nét tương đương và khâu trọng điểm là việc chọn loại đất phải xuất hiện độ kết dính rất cao – thường là loại đất sét ven suối. Tuy nhiên, ở mỗi dân tộc xuất hiện sự không giống nhau trong ý niệm về xây nhà ở trình tường và cách sắp xếp, sắp xếp trong ngôi nhà của tôi.
Độc đáo và khác biệt nhà trình tường của người Mông ở Hà Giang
Hà Giang – mảnh đất nền biên giới cực Bắc của Tổ quốc, nơi xuất hiện Cột cờ Lũng Cú hiên ngang và Cao nguyên đá Đồng Văn với những dãy núi đá tai mèo trập trùng – còn lưu giữ văn hóa truyền thống truyền thống lâu đời phong phú, đậm đà bản sắc của đồng bào 22 dân tộc.
Người Mông chiếm phần lớn nhất trong số các dân tộc làm ăn sinh sống từ bao đời nay trên vùng cao nguyên này. Nhà trình tường của người Mông ở đây lạ mắt trong kiến trúc và tương đối thống nhất theo một khuôn mẫu, dù to hay nhỏ đều phải xuất hiện ba gian hai cửa, gồm một cửa chính, một cửa phụ và tối thiểu là hai hành lang cửa số. Ngôi nhà hoàn toàn có thể xuất hiện một hoặc hai chái nhà, nhưng đều không tương quan trực tiếp đến ba gian nhà chính. Ba gian nhà chính được sắp xếp như sau: Gian bên trái dùng để làm đặt vị trí bếp nấu nướng và buồng ngủ của vợ chồng gia đình; gian bên phải dùng để làm đặt vị trí bếp sưởi và giường khách hàng; gian giữa thường rộng hơn hai gian bên và là gian để bàn thờ tổ tiên tổ tiên, đồng thời cũng là nơi tiếp khách hàng, ăn uống của mái ấm gia đình. Ngoài ra, sàn gác còn hoàn toàn có thể làm nơi ngủ mỗi một khi nhà đông khách hàng. Điều đặc trưng là thiếu phụ, đàn bà không được phép ngủ trên gác. Vì vậy, kể cả khi cha mẹ chồng, nam nhi trong nhà đi vắng thì con dâu cũng không được lên gác; nếu muốn lấy vật gì trên gác cũng không được trèo thẳng lên mà chỉ được phép đứng ở bậc thang rồi lấy que khều.
Trong văn hóa truyền thống truyền thống lâu đời của dân tộc Mông ở Hà Giang, các ngôi nhà không được dính sát vào nhau, kể cả bạn bè ruột thịt. Người Mông ý niệm khi làm ma cho tất cả những người chết, người ta xuất hiện tục lệ thổi khèn, kèn, tù và, vác nỏ đi vòng vòng quanh nhà ba lượt đi, năm lượt về (riêng với phái mạnh), năm lượt đi và bảy lượt về (riêng với phái đẹp) để xua đuổi nhiều chủng loại ma đói, ma yểu khỏi về quấy rầy người chết. Chính vì vậy, người Mông nhận định rằng nếu làm nhà dính vào nhau, khi nhà xuất hiện tang sẽ không còn tổ chức được nghi lễ trên thì coi như đám ma ấy không làm đúng luật lệ tổ tiên đã quy định, không đáp ứng cho tất cả những người chết được yên ổn trong cõi vĩnh hằng.
Đồng bào dân tộc Mông rất chú ý việc chọn đất làm nhà. Sau khi chọn được đất tốt, đất lành, người ta tổ chức san nền, kê móng, trình tường nhà. Việc làm trình tường nhà được tổ chức khá công phu với một trong những quy định, như người lạ không được vào phòng nhà đang trình tường, nhất là phụ nữ… Để trình tường nhà, người ta làm những chiếc khuôn gỗ xuất hiện chiều dài 1,5m, rộng 0,45-0,5m. Đất dùng để làm trình tường phải được vô hiệu hóa sạch rễ cây, đá to, cỏ rác. Khi tổ chức trình tường, thường kêu gọi vài chục thanh niên trai tráng trong làng đến giúp. Người ta đổ đất đầy khuôn gỗ, dùng những chiếc vồ nện chặt đất, cứ như vậy khuôn nọ nối tiếp khuôn kia cho đến lúc hoàn thiện.
Sau khi trình tường xong, gia đình sẽ tổ chức chọn ngày tốt, phù hợp với tuổi gia chủ mới được vào rừng chặt hạ cây cột cái, cây đòn nóc. Trước khi chặt cây phải thắp ba nén hương; tiếp theo, cắm ba tờ giấy bản vào gốc cây khấn thần rừng, thần cây cho xin cây gỗ về làm nhà. Họ ý niệm rằng làm như vậy thần cây, thần rừng không quở mắng và nhà cửa mới yên vui, quý khách khỏe mạnh, ăn nên làm ra, mái ấm gia đình niềm hạnh phúc. Chọn được ngày chặt cây, cây cột cái được gia đình chặt xong đem thẳng từ rừng về, không được đặt xuống đất mà phải đưa lên nóc ngay. Người Mông coi hai cây cột cái ở gian giữa là cột chủ yếu trong nhà, thể hiện sự ngay thật, trưởng thành, vững vàng của gia chủ, nên phải là một cây rừng không xẩy ra sâu, thối, cụt ngọn. Hai cây cột này còn tồn tại một vị trí rất trọng điểm trong đời sống tâm linh của người Mông.
Cửa chính ra vào nhà đất của người Mông cũng phải chọn gỗ tốt để làm. Cửa lúc nào cũng khá được mở vào phía trong. Cửa không cài bằng then sắt mà phải cài bằng then gỗ. Người Mông ý niệm không sử dụng bản lề, then cửa bằng sắt là vì cửa mở ra đóng vào sẽ là lòng bụng nhân sự, nếu dùng những vật dụng bằng sắt thì sẽ lạnh, nên tổng thể toàn bộ các ngôi nhà đất của người Mông luôn sử dụng sự quyến rũ và mềm mại của cây rừng.
Một nét lạ mắt nữa trong cấu trúc nhà truyền thống lâu đời của người Mông là tổng thể toàn bộ các ngôi nhà thường được xếp đá xung vòng quanh vô cùng khẳng định. Để đã đạt được hàng rào đá hoàn thiện bao vòng quanh ngôi nhà và mảnh đất nền rộng chừng 200-300m2, gia đình đồng thời người thân trong gia đình phải mất hàng tháng trời nhặt những mảnh đá vỡ vòng quanh nhà về xếp thành hàng rào đá. Những viên đá xuất hiện kích cỡ không giống nhau với nhiều góc cạnh được xếp lèn vào nhau, tạo ra bức tường bao kiên cố, phẳng mà không phải sử dụng chất kết dính nào. Chiếc cổng gỗ xuất hiện mái và dán giấy đỏ xen giữa hàng rào đá trước nhà, được người Mông trang điểm tạo ra vẻ ấm cúng giữa cái lạnh mùa đông ở Cao nguyên đá. Người Mông làm nhà tựa lưng vào núi; mỗi bản thường xuất hiện từ vài ba nóc nhà trở lên, xuất hiện bản chỉ mất một dòng họ hoặc nhiều dòng họ cộng đồng sống tụ họp bên nhau trên một sườn núi.
Lên Sa Pa ngắm nhà trình tường của người Hà Nhì
Nếu đã lên Sa Pa – Lào Cai, một điểm du ngoạn đáng để các bạn ghé thăm là vùng đồng bào người Hà Nhì ở xã Y Tý, huyện Bát Xát. Ở đây cũng sẽ có những ngôi nhà được làm theo phong cách trình tường bằng đất với hai vòng trong và ngoài. Tường nhà thường đắp dày 40-45cm, cao khoảng 4,5-5m, trong lõi xuất hiện xếp đá cục bằng nắm tay. Mỗi ngôi nhà rộng 65-80m2, xuất hiện mái dốc ngắn, bốn mái lợp cỏ tranh, không tồn tại hiên. Ở giữa ngôi nhà xuất hiện một cửa ra vào và một hoặc hai cửa thông gió ở bên trái hoặc bên phải của lối đi. Bên trong xuất hiện lần cửa thứ hai cũng dày như tường ngoài. Sau lần cửa này là bếp và giường ngủ của chủ mái ấm gia đình.
Cách làm nhà trình tường của đồng bào Hà Nhì rất đặc trưng. Trước khi làm nhà trình tường, các mái ấm gia đình xem ngày giờ tốt, chọn miếng đất lành phẳng phiu, rồi mổ gà nấu xôi cúng tế. Bà con chọn loại đất núi xuất hiện độ kết dính cao. Trước đó là chọn loại đá núi phẳng phiu đem về đặt móng nhà. Móng được đặt ngay trên mặt đất bằng mà không phải đào sâu xuống đất, tiếp sau đó chọn ván khuôn đặt xuống nẹp lại cho chắc như đổ bê tông. Đưa đất đã chọn đổ vào khuôn gỗ ván, rồi cầm chày gỗ giã đến lúc nào đất kết dính chắc lại với nhau. Hết lượt tầng thứ nhất đến lượt tầng thứ 2, thứ 3, mỗi lượt tầng ván khuôn cao cỡ 40 cm. Thường mỗi ngôi nhà làm cao 5-6 lượt tầng ván khuôn là đủ. Trình xong tường cộng đồng vòng quanh, đồng bào lấy gỗ kháo, pơ mu hoặc dổi làm khung nhà bên trong tường.
Những ngôi nhà trình tường này được làm từ đất nện nên độ ẩm rất cao, rất dễ khiến cho ẩm thấp, do vậy đồng bào Mông, Tày, Hà Nhì rất chú ý quan tâm sắp xếp những trung tâm bếp trong nhà để tạo sự khô thoáng, tránh ẩm thấp. Việc sắp xếp vị trí những trung tâm bếp này cũng tuỳ theo ý niệm của đồng bào.
Trải qua bao đời sinh sống bên những sườn núi, những ngôi nhà đất của người Tày tại Lạng Sơn, người Hà Nhì ở Lào Cai, người Mông ở Hà Giang vẫn không thay đổi vẻ đẹp cổ xưa, chứa đựng bên trong những phong tục tập quán, những nét xin xắn văn hóa truyền thống xa xưa không xẩy ra thời hạn bào mòn, thú vị khách nước ngoài đến tìm hiểu./.
