Một trong những điểm nổi bật trong kiến trúc độc đáo và khác biệt ở Hội An là một các nhà thờ tộc. Du khách hàng đến Hội An đều tới những nơi này để ngắm nhìn các kiến trúc, mày mò các nét, phong tục tập tục thờ phụng của người Hội An xưa và ngay bây giờ tại những ngôi nhà thờ tộc họ.
Di tích nhà thờ tộc Trương (69/1 Phan Châu Trinh, Hội An) đã xuất hiện tuổi đời 170 năm. Trải qua dù bao biến thiên thời cuộc, di tích này vẫn giữ gần như là nguyên vẹn kiến trúc thẩm mỹ và nghệ thuật và những kỷ vật độc đáo và khác biệt xuất hiện từ thời mới hình thành.
Họa sỹ Trương Bách Tường, hậu duệ đời thứ 8 của tộc Trương cho biết thêm, từ đường “Trương Đôn Hậu” được khởi xây vào trong ngày mồng 5 tháng 10 năm Canh Tý, tức ngày 28/11/1840. Cụ Trương Chí Cẩn, thế hệ cụ tổ thứ 3 của tộc Trương, lúc đó đang là Binh bộ chủ sự tại triều đình Huế dưới thời vua Minh Mạng, là người đặt viên đá móng thứ nhất xây dựng và phải mất 6 năm từ đường mới triển khai xong. Dự án công trình được chính các nghệ nhân của làng mộc Kim Bồng (Hội An) chạm trổ với những hoa văn kỹ xảo, cẩn chữ trên vì kèo, rui, sườn… độc đáo và khác biệt. Cấu kiện khung nhà dùng gỗ kiền kiền từ những cánh rừng thượng nguồn Thu Bồn. Đồng thời Chùa Cầu, đấy là di tích nhà cổ nổi bật ở Hội An xuất hiện chạm đính vấn đề về thời khắc cụ tổ thứ 3 của tộc Trương chính thức bỏ viên móng thứ nhất ngay trên cây trùng lương ở gian chính điện. Từ đường của tộc được tổ chức triển khai liên minh quốc tế JICA ứng dụng dự án Bất Động Sản “Bảo tồn nhà ở dân gian truyền thống Việt Nam”, với việc tu bổ nghiêm ngặt nhất.
Đến nay ngôi nhà vẫn không thay đổi vẹn kết cấu và cách bài trí thuở xưa, từ tam quan cho tới bờ nóc, bờ hồi đều được bảo tồn khá nguyên vẹn. Điều độc đáo và khác biệt trong nhà thờ tộc Trương là bộ cửa tre che chắn phía bên phía ngoài khung cửa gỗ, nhờ vào đó mà bảo vệ cấu kiện gỗ trong phòng thờ tránh khỏi hư hại do tự nhiên gây ra. Nay gia tộc họ Trương đang ở đời thứ 7 – 9 và vẫn lưu giữ những nếp sinh hoạt truyền thống lịch sử.
Năm 2004, Tổ chức triển khai UNESCO tại phòng châu Á – Thái Bình Dương tặng “Giải thưởng công trạng” cho ngôi nhà này – như một tưởng thưởng xứng danh cho chính những ý tưởng của người trong gia tộc và đội ngũ bảo tồn.
Là một điểm di tích mới vừa mới được ứng dụng các điểm tham quan tại trung tâm phố cổ Hội An trong năm trước đó, nhà thờ tộc Nguyễn Tường (8/2 Nguyễn Thị Minh Khai) đang trở thành điểm đến chọn lựa của những khách nước ngoài muốn tìm hiểu kiến trúc thẩm mỹ và nghệ thuật độc đáo và khác biệt, nơi lưu giữ những kỷ niệm, dấu ấn, kỷ vật của ngôi nhà tộc vốn nổi danh với những tên tuổi nhà văn trong Tự Lực văn đoàn. Nhà thờ gia tộc hiện nay đang lưu giữ các tác phẩm hiếm, quý của không ít nhà văn Nhất Linh, Hoàng Đạo, Thạch Lam; nhiều đồ cổ, sắc phong vua ban.
Đấy là nhà thờ tộc thứ hai tại Hội An Open đón khách hàng tham quan. Nhà thờ tộc Nguyễn Tường mang phong thái thuần Việt, kiến trúc được làm bằng gỗ do chính thợ làng mộc Kim Bồng sáng tác. Ngôi nhà được xây dựng vào năm 1806 do cụ Nguyễn Tường Vân- vốn là Binh bộ Thượng thư vào năm Minh Mạng thứ 1 (1820) và nối sát với những tên tuổi các cụ công cụ bà Nguyễn Tường Vân (Binh bộ Thượng thư triều Minh Mạng), Phó bảng Nguyễn Tường Vĩnh (Tuần vũ Định Tường), Tiến sĩ Nguyễn Tường Phổ (Đốc học Quảng Nam và Hải Dương dưới triều vua Thiệu Trị) và nhóm Tự Lực văn đoàn với những nhà văn nổi tiếng Nhất Linh, Thạch Lam, Hoàng Đạo…
Di tích hiện do các hậu duệ đời thứ 9, thứ 10 kiểm tra, thờ tự và đã chỉnh trang, bài trí lại khuôn viên thờ tự, sưu tầm, trưng bày các tác phẩm của của nhóm Tự Lực văn đoàn để tạo thành một điểm tham quan di tích kiến trúc văn hóa truyền thống và văn chương thẩm mỹ và nghệ thuật. Đây còn là vấn đề tô ̉chức các hoạt động xuất hiện tương quan đến “văn hóa đọc” và sự nghiệp văn chương của nhóm Tự Lực văn đoàn trong thời hạn tới.
Nhà thờ tộc Trần (21 Lê Lợi) cũng là một trong những nhà thờ tộc Open đón khách hàng tham quan. Nhà thờ được xây dựng vào ở thời điểm cuối năm 1802 bởi ông Trần Tứ Nhạc- một vị quan thời vua Gia Long. Nhà thờ tộc Trần qua hơn 200 năm vẫn tồn tại nguyên vẹn kiến trúc cổ điển hình nổi bật trong phòng thờ tộc thuở xưa. Nhà làm được làm bằng gỗ, lợp ngói âm khí và dương khí, gian thờ cúng ở ở trung tâm. Gian giữa phòng tiếp khách và gian thờ cúng xuất hiện một ngạch cửa dùng như chướng ngại vật, nhắc nhở quý khách khi vào bên trong phải cúi đầu làm lễ. Sau ngôi nhà thờ xuất hiện một trung tâm vườn 20m2, ngay ở trung tâm vườn còn một cây khế ngọt trồng từ khi mới xây dựng nhà thờ.
Kiến trúc cơ bản của không ít nhà thờ tộc hiện nay đang còn ở Hội An là kiểu nhà một căn chính với ba gian; hoặc năm gian hai chái. Phần lớn xuất hiện kết cấu theo khung gỗ, kiểu nhà rường. Điểm độc đáo và khác biệt không chỉ có nằm tại kiến trúc mà còn phải ở chiều sâu văn hóa truyền thống và sự gìn giữ, bảo tồn, giữ lại truyền thống lịch sử. Du khách hàng hoàn toàn có thể đến thăm một trong những nhà thờ tộc và ngắm nhìn các kiến trúc trang trọng hay mày mò các nét, phong tục tập tục thờ phụng của người Hội An xưa./.
