Đình làng Thuận Bài trước đó thuộc làng An Bài tổng Thuận An, châu Bố Chánh. Dưới thời Minh Mạng, đình thuộc xã Thuận Bài phủ Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình. Từ thời điểm ngày hòa bình lập lại, đình thuộc xã Quảng Thuận, huyện Quảng Trạch tỉnh Quảng Bình.
Du khách hàng đi trên con phố thiên lý Bắc Nam, trước lúc qua cầu Gianh, rất có thể dừng chân để ngắm một phong cảnh quan, phía Tây là dãy Trường Sơn hùng vĩ, dòng sông Gianh xanh ngắt bao xung quanh. Ẩn hiện trong màu xanh muôn trùng đó thấp thoáng mái đình giữa vòm lá của những vườn nhãn thơm ngon nhất vùng, phía Đông là cánh đồng rộng tiếp nối với những cồn cát chạy dài tựa như tấm bình phong che chắn trước biển cả. Làng Thuận Bài nằm cách cầu Gianh 2km về phía Bắc, là một làng quê phồn vinh và trù phú. Ngôi đình nằm ở vị trí vị trí trung tâm của làng trên một khoảng đất cao và phẳng phiu.
Đình làng Thuận Bài là di tích lịch sử hào hùng – cách mạng của vùng đất địa đầu Bắc sông Gianh. Trải qua các thời kỳ đấu tranh dựng nước và giữ nước, đình được nhân dân địa phương dựng vào nửa vào đầu thế kỷ XVI để ghi nhớ công lao của vị nhất tổ xuất hiện công khai minh bạch khẩn lập làng là Đường Quốc Công Trần Đạt.
Vào thời điểm cuối thế kỷ XIV, Nhà Trần rơi vào hoàn cảnh tình trạng rối ren, Hồ Quý Ly đã cướp ngôi nhà Trần. Vì không chịu khuất phục nên một vị Tôn Thất nhà Trần là Trần Đạt đã chạy vào miền Trung đến bờ Bắc sông Gianh vỡ hoang lập nên làng An Bài. Đến năm 1418, Lê Lợi dấy binh khởi nghĩa, Trần Đạt đã kịp thời ra Lam Sơn giúp Lê Lợi đánh thắng giặc Minh thống nhất nước nhà.
Khi lên ngôi vua, Lê Lợi xét công ban thưởng, ông được vua ban cho tước Đường quốc công để ghi nhớ công lao. Đình làng Thuận Bài ngoài việc tưởng nhớ các vị tiền bối đã xuất hiện công khai minh bạch khẩn lập làng, còn là một nơi vào các dịp lễ tết nhân dân trong vùng tập trung chuyên sâu vui chơi, sinh hoạt tiệc tùng, lễ hội mang đậm sắc tố truyền thống lịch sử. Vào dịp tết Nguyên đán, tại sân đình, nhân dân tổ chức triển khai các hoạt động và sinh hoạt vui chơi như đánh đu, đánh cờ người, thi nữ công gia chánh… Ngày 7 tháng giêng hàng năm, dân làng tổ chức triển khai lễ cầu trời đất phù hộ cho con cháu đi làm việc ăn xa, các tiết thanh minh, lễ xá tội vong nhân, mừng mùa mới… đều được dân làng tổ chức triển khai tại sân đình.
Khi thực dân Pháp xâm lược việt nam, vua Hàm Nghi xuống chiếu Cần vương chống Pháp nhưng bị thất bại và bị tóm gọn tại Minh Hóa, trên đường bị ứng dụng Huế, đình Thuận Bài là nơi dừng chân sau cùng của vua tại Quảng Bình.Trong cách mạng tháng Tám, đình là nơi dân làng tập trung chuyên sâu nghe diễn thuyết, tập hợp lực lượng chuẩn bị sẵn sàng giành chính quyền trực thuộc. Cách mạng tháng Tám thành công xuất sắc, đình là nơi dân làng tập trung chuyên sâu bỏ phiếu bầu ra Quốc hội thứ nhất của việt nam, là khu vực nhân dân tổ chức triển khai hưởng trọn ứng quyên góp ủng hộ “Tuần lễ vàng”, “Tuần lễ đồng”, “Hũ gạo cứu đói”… trợ giúp chính quyền trực thuộc cách mạng. Trong kháng chiến chống Pháp, đình là nơi che chở cho những cán bộ về hoạt động và sinh hoạt, là nơi tập trung chuyên sâu quân của cục đội về phối hợp cùng du kích địa phương đánh thắng trận tập kích đồn Mỹ Hòa, Thuận Bài… Trong thời kỳ chống Mỹ, đình làng trở thành một trong 12 trạm trung chuyển ở tuyến Bắc sông Gianh, là nơi tập trung chuyên sâu sản phẩm & hàng hóa để chuyển vào miền Nam.
Ngoài ra, đình còn là vấn đề dừng chân của hàng nghìn lượt chiến sỹ trên đường vào Nam đánh giặc, là nơi che chở cho hàng nghìn lượt em nhỏ miền Nam sơ tán ra Bắc. Trong chiến dịch VT5, ngôi đình một lần nữa trở thành nơi tập trung sản phẩm & hàng hóa… Hàng nghìn tấn gạo, đạn dược, thuốc males đã được tiếp nhận và bảo vệ đáng tin cậy chu đáo trước lúc vận chuyển vào Nam, thêm phần đánh thắng giặc Mỹ xâm lược.
Lúc mới xây dựng, đình được làm bằng vật tư tranh tre. Đến thế kỷ 19 (1850), đình được xây dựng lại theo phong cách kiến trúc Triều Nguyễn. Mặt phẳng tổng thể của đình được sắp đặt theo như hình chữ U xuất hiện mạng lưới hệ thống tường rào bao xung quanh, mặt đình quay ra phía chính Đông hai bên là tả vu, hữu vu. Tường trước mặt được gắn với ba cổng dạng tam quan nhưng tách rời nhau tạo thành một cổng chính và hai cổng phụ đối xứng nhau. Các cổng đều cuốn vòm, trên mái xuất hiện đắp vữa lợp ngói âm khí và dương khí. Tiếp theo cổng là một bức bình phong xuất hiện hai mặt đắp nổi hình quy an thần hổ phục dữ. Hai bên là hai cột nanh lưỡng nghê canh giữ và giám sát nghi lễ. Từ tam quan qua một khoảng sân rộng với hai nhà tả vu, hữu vu là vào trong đồng thời các tuồng gỗ xuất hiện hoa văn trang trí. Phần mái được lợp bằng ngói liệt, bờ nóc, bờ quyết được đắp thành ô hộc và xuất hiện trang trí lưỡng lengthy chầu nguyệt đắp nổi. Phần toà máng được xây bằng ba cửa vòm cuốn, trên các mặt tường trang trí bên trong hậu cung là các hoành phi câu đối.
Trải qua gần 200 năm tồn tại, trước sự việc huỷ diệt tàn khốc của chiến tranh và sự tàn phá lặng lẽ của thời hạn, ngôi đình đã biết thành hư hỏng nhiều. Năm 1993, đình được tu bổ lại tương đối nguyên vẹn, phần hậu đình trên nền móng cũ. Riêng các công trình xây dựng tả vu, hữu vu, gác chuông, gác trống lúc này chỉ từ nền móng.
Đình làng Thuận Bài là di tích nối liền với những bước thăng trầm của lịch sử hào hùng trên mảnh đất nền địa đầu Bắc sông Gianh. Là hình mẫu vượt trội cho nguồn gốc và truyền thống lịch sử lịch sử hào hùng của dân làng Thuận Bài, là nơi ghi dấu những chiến công của nhân dân Thuận Bài trong hai cuộc kháng mặt trận kỳ của dân tộc. Ngoài ra, đình còn là một một di tích văn hóa truyền thống, nối liền với phong tục tập quán của dân tộc Việt Nam trải qua các sinh hoạt văn hóa truyền thống mang đậm tính chất của cộng đồng dân cư làng xã.
Du khách hàng một lần đến Quảng Bình xin hãy dừng chân ghé lại ở đây. Đến đây, các quý khách sẽ thấy bồi hồi xúc động khi nhớ về những ngày tháng tàn khốc của chiến tranh. Hay sẽ tiến hành thả mình trong sự êm dịu của tự nhiên với những màu xanh của cỏ cây và dòng sông Gianh hiền hòa thơ mộng. Sẽ cùng đắm mình trong không khí vui tươi của những tiệc tùng, lễ hội và ấm cúng trong tình cảm sống động đầm ấm của người dân nơi miền quê hiền hòa và xinh đẹp này./
