Di tích lịch sử dân tộc và khảo cổ Gò Tháp là xung quanh vị trí còn lưu giữ được nhiều lợi ích lịch sử dân tộc, văn hóa truyền thống và khoa học gắn với nền văn hóa truyền thống Óc Eo, nằm trên địa phận hai xã Tân Kiều và Mỹ Hòa, thuộc huyện Tháp Mười, tỉnh Đồng Tháp, với diện tích quy hoạnh được thiết kế bảo tồn khoảng 290ha.
Di tích khảo cổ học Gò Tháp được những nhà khảo cổ học người Pháp tìm thấy và công bố vào tầm trong thời hạn cuối của thế kỷ XIX, với tên thường gọi Prasat Pream Loven (Chùa năm gian). Các nhà khảo cổ học đã tìm thấy tại xung quanh vị trí này nhiều mô hình di tích, như di tích cư trú, mộ táng, kiến trúc…, phân bổ trên địa phận rộng, quan trọng đặc biệt, tại nơi này đã tìm thấy được tượng thần Vishnu, Shiva bằng đá tạc sa thạch, xuất hiện khắc hoa văn và minh văn…
Trong thời kỳ lịch sử dân tộc cận, tiến bộ, Khu di tích lịch sử này nối liền với cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ của nhân dân ta – Ở đây từng là đại bản doanh của nghĩa quân Thiên hộ Võ Duy Dương, Đốc binh Nguyễn Tấn Kiều trong thời kỳ đầu chống Pháp. Trong khoảng trong thời hạn 1946 – 1948, Gò Tháp là căn cứ địa của xứ Ủy Nam bộ, Ủy ban Hành chính – Kháng chiến Nam bộ, Khu ủy Khu 8… Trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước, Tiểu đoàn 502 (những người dân con của quê nhà Đồng Tháp) đã đánh sập Viễn vọng đài của quân địch tại đây.
Hiện nay, tại nơi này còn lưu giữ được nhiều di tích văn hóa truyền thống có mức giá trị lịch sử dân tộc, văn hóa truyền thống và khoa học khá vượt trội:
Gò Tháp Mười: là gò tốt nhất, mặt gò xuất lộ nhiều gạch và những khối đá lớn, lòng gò còn khối kiến trúc xây bằng gạch, phần Bắc nằm dưới phế tích ngôi tháp 10 tầng (dựng năm 1956 – 1958), phần Nam còn tương đối nguyên dạng. Các nhà khảo cổ học đã tìm thấy tại đây dấu vết đền thờ thần Vishnu và nhiều hiện vật (02 tượng Vishnu, cánh tay tượng đá, rãnh Yoni vỡ, khuôn đúc đồ trang sức quý…) thuộc quá trình văn hóa truyền thống Óc Eo.
Gò Minh Sư: nằm cách di tích Gò Tháp Mười khoảng 400m về phía Bắc- Đông Bắc. Gò cao 3,96m, rộng khoảng 1200m2, dạng gần vuông…, mặt gò xuất lộ nhiều mảnh gốm cổ, gạch vỡ, chân tượng cùng với rất nhiều khối đá cuội.
Gò Bà Chúa Xứ: cách Gò Tháp Mười khoảng 570m về phía Bắc. Năm 1984, các nhà khảo cổ đã tổ chức khai thác tại di tích này và tìm thấy được nền móng gạch của dự án công trình kiến trúc cổ…
Hố thám sát GT84 – BCX1: được mở ở đỉnh gò phía Tây. Về cơ bản, địa tầng của nơi này đã trở nên xáo trộn khá mạnh. Nhờ vào những kết quả khai thác, các nhà khảo cổ học nhận định rằng, lớp đất dưới đỉnh gò đã được xử lý và mang những tín hiệu của hiện tượng xây đắp.
Hố thám sát GT84 – BCX2: nằm tại phía trước Linh Miếu Bà. Trong địa tầng xuất lộ những vỉa gạch xây và một khối nền kiến trúc cổ (dài 25m, rộng 13,8m), xuất hiện niên đại cách ngày này khoảng trên 1.500 năm, gắn với văn hóa truyền thống Phù Nam. Đấy là dạng kiến trúc cổ thường gặp ở nơi Đông Nam Á và Đông Dương.
Miếu Bà Chúa Xứ (Linh Miếu Bà): dựng năm 1973, quay phía Đông Nam, tường xây bằng gạch. Miếu gồm ba gian, gian giữa thờ Bà Chúa Xứ, hai gian bên đặt khám thờ Tả ban và Hữu ban.
Chùa Tháp Linh (Tháp Linh tự): xuất hiện bố cục tổng quan mặt phẳng nền hình chữ “Công”, gồm các hạng mục: cổng, sân, chùa, đài Quán Thế Âm, chánh điện, hậu Tổ, nhà tăng ni.
Miếu Hoàng Cô: xưa là nơi thờ bà Nguyễn Phúc Hồng Nga, em gái của vua Gia Long. Trong năm 2007, Ban Hội hương Gò Tháp đã phục hồi lại miếu bằng vật tư tiến bộ…
Mộ Đốc binh Nguyễn Tấn Kiều: được xây dựng sau khoản thời gian ông mất (1866). Xung quanh vị trí này vốn là nền đồn Trung, thuộc đại bản doanh Gò Tháp, nơi ông đã từng đóng quân. Tháng 10 năm 1954, Cao Đài Liên minh đã cho xây mộ bằng vật tư vữa, gạch, xi-măng. Hiện nay, mộ nằm phía sau đền thờ chính, xung xung quanh xây tường rào kiên cố, mái đúc bằng bê tông, cột tròn, thân mộ ốp đá hoa cương, phía trước gắn bia đá,…
Đền thờ Thiên hộ Võ Duy Dương và Đốc binh Nguyễn Tấn Kiều: xây dựng năm 1958, thờ Đốc binh Nguyễn Tấn Kiều. Đến năm 1991, đền được sửa chữa thay thế và thờ thêm Thiên hộ Võ Duy Dương, vì xung quanh vị trí này cũng từng là đại bản doanh mà Thiên hộ Võ Duy Dương đã chiêu mộ nghĩa quân chống lại thực dân Pháp. Các hạng mục chính của đền lúc này gồm: nghi môn, tượng đài, chính điện…
Hằng năm, tại di tích Gò Tháp tổ chức triển khai tiệc tùng, lễ hội để tưởng nhớ công ơn của Bà Chúa Xứ – ngày 15 tháng 3 (Âm lịch) và hai vị nhân vật dân tộc Thiên Hộ Võ Duy Dương, Đốc Binh Nguyễn Tấn Kiều – ngày 15 tháng 11 (Âm lịch). Trong tiệc tùng, lễ hội, nhiều hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống, tâm linh và trình diễn dân gian thu hút được sự tâm điểm quan trọng đặc biệt của nhân dân trực thuộc và khách nước ngoài thập phương./.
