Thế kỷ XV, Thạch Thất thuộc phủ Quốc Oai của Sơn Tây thừa tuyên. Khi vua Minh Mạng lập tỉnh Sơn Tây, Thạch Thất vẫn thuộc phủ này. Huyện lỵ của Thạch Thất khởi đầu để ở Chàng Thôn, sau chuyển lên làng Chi Quan phía tả sông Tích. Một thời hạn sau lại chuyển lên làng Gia Hòa, nhưng vì phiền phức bởi nằm tại Tây Bắc huyện nên cơ quan chính phủ lại chuyển về Chi Quan. Năm 1926, một trận hỏa hoạn lớn đã thiêu rụi cả thị trấn nên chính quyền trực thuộc lại cho chuyển sang bên kia cầu Chi Quan và huyện lỵ vẫn ở vị trí đó cho tới nay (huyện lỵ Thạch Thất nay là thị trấn Liên Quan, trong đó xuất hiện Chi Quan).
Chùa Tây Phương – di tích nổi tiếng của huyện Thạch Thất.
Thạch Thất là vùng đất gốc của người Việt cổ, nhưng cho tới nay vẫn còn đó ít người biết vùng đất này là căn cứ kháng chiến của Hai Bà Trưng. Tháng hai năm 40, Trưng Trắc và Trưng Nhị phất cờ khởi nghĩa chống quân Đông Hán đã nhận được được sự ủng hộ của dân chúng Âu Lạc nên cuộc khỏi nghĩa do Hai Bà lãnh đạo đã giành thắng lợi. Nhưng đầu xuân năm mới 41, nhà Đông Hán lại sai tướng Mã Viện đứng đầu lực lượng sang xâm lược việt nam. Vì quân sĩ còn non trẻ, thiếu kinh nghiệm làm việc chiến đấu nên không chống đỡ được hai cánh quân thủy bộ hùng mạnh mẽ của địch, vì vậy, Hai Bà đã cho rút quân về Cấm Khê lập căn cứ kháng chiến. Năm 43, quân sĩ của Hai Bà dù rất quyết chiến tune đã thua trận. Hai Bà gieo mình xuống sông Hát Giang (sông Đáy) tự vẫn.
Nhưng Cấm Khê ở đâu? Trong một thời hạn dài các nhà nghiên cứu và phân tích lịch sử hào hùng không thống nhất được khu vực Cấm Khê. Xuất hiện sách nói Cấm Khê thuộc đất Vĩnh Tường (Vĩnh Phúc), lại xuất hiện ý kiến nhận định rằng Cấm Khê thuộc huyện Yên Lạc (Vĩnh Phúc). Thế nhưng về quân sự, Cấm Khê ở Vĩnh Tường hay ở Yên Lạc đều không thích hợp, vì cả hai vị trí này ở trên một dải đồng bằng hẹp nằm ở bên tả ngạn sông Hồng, vào mùa mưa lũ hằng năm thường bị ngập nước (vì ngày đó chưa xuất hiện đê). Ở dải đồng bằng, làm thế nào Hai Bà Trưng rất có thể tổ chức triển khai kháng chiến chống lại cuộc vây hãm càn quét của hai vạn quân giặc đang nắm ưu thế trong mấy năm? Như vậy, căn cứ kháng chiến phải là nơi hiểm yếu, rất có thể phòng ngự, tune lại phải mở để liên kết với những căn cứ khác và nhận tiếp tế lương thực của dân chúng thì mới có thể rất có thể bảo vệ được căn cứ trong mấy năm.
Sau khi khảo cứu tư liệu và nghiên cứu và phân tích trên thực địa, năm 1972, nhà sử học Đinh Văn Nhật đã tìm ra Cấm Khê là một phòng thung lũng Kim Khê (gọi nôm là Suối Vàng), nơi xuất hiện con suối Vàng chảy qua. Suối này bắt nguồn từ Lương Sơn (Hòa Bình), chảy qua xóm Suối Vàng rồi vào địa hạt xã Hạ Bằng (huyện Thạch Thất) thành suối Hạ Bằng, rồi đổ vào sông Con ở huyện Quốc Oai. Thung lũng Suối Vàng cũng gần Hạ Lôi – Kẻ Lói, được xem là quê nhà của Hai Bà.
Ngoài ra, còn tồn tại những liên quan khác thích hợp với giả thuyết Cấm Khê là căn cứ kháng chiến của Hai Bà Trưng nên Đinh Văn Nhật đã công bố trên tạp chí Nghiên cứu lịch sử hào hùng số 148. Nhưng thời gian ấy, Mỹ ném bom miền Bắc, tiếp sau đó, quốc gia xuất hiện nhiều sự kiện xẩy ra nên chuyện này cũng chìm vào quên lãng. Cho đến năm 1993, Viện Sử học tổ chức triển khai một đoàn đi điền dã ở Thạch Thất, sau khoản thời gian khảo sát kỹ lưỡng, các nhà nghiên cứu và phân tích thống nhất rằng, phát hiện ra của Đinh Văn Nhật về Cấm Khê ở Thạch Thất là căn cứ kháng chiến của Hai Bà Trưng là thích hợp.
Không chỉ là vùng đất lịch sử hào hùng, Thạch Thất còn là một nơi xuất hiện nhiều chuyện lạ. Năm 1925, ở chùa Tây Phương đã xẩy ra một vụ trộm. Một nhóm khách hàng trú, ngày đi bán đồ mây, tre đan, tối vào chùa xin ngủ nhờ. Một ngày, nhà chùa phát hiện ra họ đã cưa hươu thờ, bóc nét chữ ở câu đối và đục cột lấy của. Một chuyện khác cũng rất lạ là Thạch Thất xuất hiện nhiều nghề thủ công khác biệt. Làng Bình Xá xuất hiện nghề làm dép bằng vỏ dừa, bẹ cau, cói và mây. Dân Chàng Thôn xuất hiện nghề làm dù lượn bằng khung tre, cán gỗ lợp lụa, sa tanh, không những bán trong nước mà còn phải xuất khẩu sang Pháp. Làm bún thì thật nhiều nơi ở Bắc Bộ xuất hiện nghề này nhưng bún ở Minh Thanh xưa không những ngon nổi tiếng tỉnh Sơn Tây mà ở đây xuất hiện tục rất thú vị. Họ tặng quà Tết bằng bún; mừng đám cưới, đám khao, đám giỗ cũng bằng bún. Không nhiều người biết, những chiếc guồng nước hoa khế và chôn ốc dùng trong sản xuất nông nghiệp thuở nào lại khởi nguồn từ xã Đại Đồng của Thạch Thất.
Nguyễn Ngọc Tiến
