Là kết quả từ thời kỳ kiến thiết tự nhiên lâu dài, có thể nói rằng, sự tồn tại của những dãy núi như một nét phác họa đầy kỳ công và khác biệt của tạo hóa. Cũng nhờ vậy mà tự nhiên mới đã đạt được sự hùng vĩ, tươi đẹp, kỳ bí và xuất hiện sức hấp dẫn quan trọng. Xuất hiện vô số danh thắng nhờ núi non mà thành và cũng xuất hiện những ngọn núi mà sự tồn tại của nó đã gắn sát với một “miền tâm linh”, hay là nơi mà trí tưởng tượng của nhân sự mặc sức bay bổng. Dãy núi Xuân Đài (xưa kia thuộc địa phận xã Vĩnh Ninh, nay là xã Ninh Khang, huyện Vĩnh Lộc), là một địa danh như vậy.
Lối lên động Hồ Công trên đỉnh núi Xuân Đài.
Nói về ngọn núi này, sách “Vĩnh Lộc huyện chí” xuất hiện đoạn miêu tả: “Núi ấy có nham thạch chồng chất, tầng lớp cao vọt như một ngọn lâu đài ôm lấy nhau tựa như chiếc thuyền, cho nên gọi là Xuân Đài”. Núi Xuân Đài trông xa không khác nhiều so với hình dáng các ngọn núi thường thấy. Nhưng khi quan sát ở cự ly gần mới thấy được nét riêng xuất hiện và khác biệt của nó. Núi Xuân Đài xuất hiện kết cấu địa chất khá lạ, xuất hiện màu xám đen đặc trưng của đá. Đặc biệt quan trọng, các phiến đá xuất hiện độ dày mỏng không giống nhau, tưởng như được bàn tay người thợ tài hoa đục đẽo, cắt gọt cho vuông vắn, rồi được xếp chồng lên nhau, hết tầng này tới trường khác mà thành dáng núi “Trập trùng nẻo đá lượn quanh co”. Bao vòng quanh ngọn núi là một vùng phong cảnh tự nhiên và làng mạc bình yên, tươi đẹp. Đặc biệt quan trọng, núi Xuân Đài còn gắn sát với Quần thể Di tích danh thắng cấp Quốc gia động Hồ Công – chùa Du Anh.
Chùa Du Anh nằm dưới chân núi, được dân gian quen gọi là chùa Thông. Tương truyền, chùa được xây dựng vào thời nhà Lý, trải qua thời hạn và quá nhiều biến cố lịch sử dân tộc, đến thời Lê Trung hưng (khoảng năm 1601-1619), chùa mới được tôn tạo lại. Chùa được dựng trên một khu đất nền bằng vận, lấy núi Xuân Đài làm hậu chẩm và núi Trác Phong làm tiền án. Xưa kia, bên tả chùa xuất hiện gác Ngọc Hoàng, bên hữu chùa xuất hiện am Công chúa. Hai bên nách chùa lại xuất hiện hai hồ nước Nhật – Nguyệt do tự nhiên tạo thành, cảnh trí vô cùng tĩnh tại và đậm màu thiện tịnh. Từ chùa Du Anh, xuất hiện một lối mòn khá dốc, nơi các bậc đá tự nhiên bám vào thân núi và dẫn thẳng lên động Hồ Công. Người xưa hình như đã phụ thuộc thế núi và những mẩu truyện huyền bí về động Hồ Công, mà tạc vào vách đá trên cửa động 4 chữ Hán lớn “Sơn Bất Tại Cao” (tương truyền do Hồng Anh cư sĩ Nguyễn Nghiễm đề bút). Nghĩa không thiếu của 4 chữ Hán này là phụ thuộc câu “Sơn bất tại cao, hữu tiên tất linh/ Giang bất tại thâm, hữu long tất ứng” (núi không đảm bảo mà xuất hiện tiên tất rất linh/ sông không sâu mà xuất hiện rồng tất ứng nghiệm). Núi Xuân Đài – dưới xuất hiện chùa Du Anh, trên đỉnh xuất hiện động Hồ Công – vừa là cõi phật ngự vừa là chốn tiên về, thật chẳng khác nào chốn bồng lai tiên cảnh giữa trần gian?!
Tuy nhiên, bấy nhiêu vẫn là chưa đủ khi nói về lợi ích tồn tại của núi Xuân Đài. Bởi lẽ, ngọn núi này còn tồn tại mối quan hệ vô cùng quan trọng với Thành Nhà Hồ. Khi di tích này vừa mới được UNESCO vinh danh, thì xung vòng quanh nó vẫn còn đó quá nhiều bí mật và nhiều yếu tố chưa thể lý giải. Một trong số đó là thắc mắc đá xây dựng thành được khai thác ở đâu và khai thác, vận chuyển thế nào? Một thời hạn ngắn sau, Trung tâm bảo tồn Di sản Thành Nhà Hồ và các nhà khoa học đã tổ chức khảo sát vị trí các mỏ đá. Với những điểm lưu ý nhận dạng và so sánh bước đầu tiên, căn cứ vào các dấu vết bóc tách và chế tác thủ công còn rất rõ ràng trên các mặt của phiến đá; đồng thời, qua việc phân tích, tương quan với những phiến đá tại tường Thành Nhà Hồ, các nhà phân tích đã thống nhất xác lập, núi An Tôn và núi Xuân Đài, nằm cách Thành Nhà Hồ chừng 3 – 4 km, là một các công trường khai thác đá cổ, từng được vương triều Hồ sử dụng để khai thác đá xây thành kinh thành Tây Đô.
Đồng thời việc xác xác định trí các mỏ đá, việc gia công, vận chuyển cũng rất được lý giải. Theo đó, việc gia công đá được người xưa tính toán sao cho vừa tiết kiệm ngân sách và chi phí, vừa thích hợp, lại đạt hiệu suất cao kỹ thuật cao. Nhiều chủng loại đá xây vòm cuốn được làm nhẵn nhiều mặt, còn những loại xây tường thì được làm nhẵn ở phần mặt phẳng đá được ráp với nhau. Việc vận chuyển và nhất là kỹ thuật xây, xếp các khối đá rộng lớn càng cần sự kỳ công gấp bội. Các nguồn tư liệu dân gian và kết quả khảo sát thực địa của những nhà khoa học, đã đưa tới một giả thiết về tiến độ vận chuyển các khối đá rộng lớn, từ công trường khai thác về nơi xây dựng. Đó là một tiến độ được tổ chức triển khai rất là thích hợp và đầy sáng tạo. Trước hết, người ta xây dựng một con phố lát đá tương đối phẳng và nhẵn trên nền đất được đầm kỹ. Dấu vết con phố này hiện được phát lộ một phần ở thôn Tây Giai (cửa Tây của Thành Nhà Hồ); còn phần nằm ở vị trí phía công trường khai thác đá (núi Xuân Đài), thì chưa tồn tại điều kiện kèm theo để khai thác, phân tích và phát lộ. Trên con phố này, người thợ dựng một băng chuyền thủ công bình các trục lăn (con lăn) và bi đá. Khi các khối đá nặng từ 10 tấn trở lên, được đưa từ mỏ đá lên băng chuyền, các bi đá và con lăn sẽ xoay tròn tại chỗ. Đồng thời, dựa vào sức kéo của người và vật nuôi (trâu, voi) ở hai bên băng chuyền, các khối đá sẽ tiến hành vận chuyển đến nơi xây dựng thành.
Nói cách khác, vùng đất động An Tôn xưa, nơi được nhà Hồ lựa chọn là đất dựng kinh đô mới, so với kinh thành Thăng Long thời Trần, không được thuận tiện về mặt phẳng và giao thông vận tải. Song, ưu điểm lớn hơn hết của vùng đất này là một thuận cho việc khai thác và sử dụng vật tư đá. Ngoài ra, việc lựa chọn vị trí đặt kinh đô cũng chứng tỏ sự hiểu biết thâm thúy của người xưa về vùng đất được chọn; và việc vận dụng thông minh các yếu tố phong cảnh tự nhiên theo ý niệm dịch lý và tử vi & phong thủy Phương Đông. Đặc biệt quan trọng, việc sử dụng các khối đá lớn tại Thành Nhà Hồ là một minh chứng sống động, chứng tỏ sức mạnh tổ chức triển khai của một nhà nước Tân Nho Giáo. Đồng thời, đã cho chúng ta biết sự giao lưu kỹ thuật xây dựng trong phòng Đông Nam á thời bấy giờ. Bằng sức lực và trí tuệ, người dân Đại Việt đã khai thác, vận chuyển và xây hình thành tòa thành, từng khiến cho các Chuyên Viên Nhật Bản phải thốt lên, đó là di tích kinh thành được kiến thiết bằng đá tạc hùng vĩ nhất.
Chừng ấy nguyên do mới thấy, để rất có thể làm ra một hiện tượng đột khởi “vô tiền khoáng hậu” trong lịch sử dân tộc kiến trúc Việt Nam mang tên Thành Nhà Hồ; thì vai trò, ý nghĩa hay lợi ích của những dự án công trình khai thác đá cổ, mà trực tiếp là núi Xuân Đài, là vô cùng quan trọng.
Bài và ảnh: Hoàng Xuân
