Hòn đảo xinh đẹp Lý Sơn thuộc tỉnh Quảng Ngãi không chỉ có nổi tiếng trong và ngoài nước bởi là quê nhà của Hải đội Hoàng Sa đã đi thực thi trọng trách bảo vệ quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa cách đó 4 thế kỷ; mà còn phải là một khu vui chơi giải trí công viên địa chất với những lợi ích cảnh sắc và nhiều mẫu mã sinh học được tạo ra từ 10 ngọn núi lửa từ thời tiền sử, được ví như “Maldives giữa Biển Đông của Việt Nam”.
Đảo Lý Sơn chỉ mất diện tích quy hoạnh khoảng 10km2 nhưng mỗi mét vuông trên đảo đều thấm đẫm dấu ấn văn hóa truyền thống của cha ông từ thủa đi giữ biển.
Lý Sơn – Di sản văn hóa truyền thống biển
Đảo Lý Sơn là nơi giao thoa tinh tuý của rất nhiều nền văn hóa truyền thống lớn như Chămpa, Sa Huỳnh và Đại Việt với mạng lưới hệ thống di tích dày đặc gồm 4 di tích văn hóa truyền thống cấp vương quốc, 14 di tích văn hóa truyền thống cấp tỉnh và nhiều mô hình văn hóa truyền thống phi vật thể rực rỡ khác. Trong đó, Lễ Khao lề thế lính Hoàng Sa đã được công nhận là Di sản Văn hóa truyền thống Phi vật thể cấp Quốc gia.
Theo gia phả và các chỉ dụ của triều đình được những dòng họ Võ, Phạm, Lý… còn lưu giữ trên đảo Lý Sơn thì Hải đội Hoàng Sa là tên thường gọi đội tàu hàng hải do chính quyền sở tại chúa Nguyễn xứ Đàng Trong lập ra từ hồi vào đầu thế kỷ 17 để làm trọng trách đi khai thác sản vật, đo đạc hải trình, bảo vệ và cắm mốc hòa bình ở quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa. Theo nhiều nguồn sử liệu chính thống, Hải đội Hoàng Sa Thành lập vào lúc trước năm Tân Mùi (1631), tức dưới thời chúa Nguyễn Phúc Nguyên (trị vì 1613 – 1635).
Từ thời điểm năm 1631 đến vào đầu thế kỷ 19, lớp lớp dân binh trên đảo Lý Sơn vâng mệnh triều, hằng năm cứ vào tháng 3 lại dong thuyền ra Biển Đông đến quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa thực thi trọng trách. Theo cụ Võ Hiển Đạt, hậu duệ của Chánh Đội trưởng Thủy quân Hải đội Hoàng Sa Phạm Quang Ảnh năm xưa thì những bậc tiền nhân vâng mệnh triều đình đi cắm mốc và bảo vệ quần đảo Hoàng Sa do trùng dương cách trở, nhiều người chỉ đi mà không thấy về. Để tưởng nhớ những người dân đã nằm xuống, hàng năm, vào lúc tháng 2 Âm lịch, các tộc họ ở Lý Sơn tổ chức triển khai Lễ khao lề thế lính Hoàng Sa.
Từ từ, lễ thức này đang trở thành tiệc tùng, lễ hội cộng đồng của người dân Lý Sơn. Khao lề là lễ tế sống các dân binh với mục tiêu tôn vinh và tri ân những người dân lính quả cảm, dám hy sinh thân mình vượt sóng ra Hoàng Sa để bảo vệ hòa bình biển đảo thiêng liêng của Tổ quốc.
Cũng vì lẽ này mà thời nay trên đảo xuất hiện tới gần 100 di tích và phần lớn đều gắn sát với Hải đội Hoàng Sa như: Âm linh tự, Khu mộ gió lính Hoàng Sa, Đình làng An Vĩnh, Đình làng An Hải, Nhà thờ Chánh Đội trưởng Thủy quân suất đội của Hải đội Hoàng Sa Phạm Quang Ảnh, Nhà thờ Chánh Đội trưởng Thủy quân suất đội của Hải đội Hoàng Sa Võ Văn Khiết…
Kỳ quan tự nhiên rực rỡ
Theo TS Phạm Thị Ninh thuộc Hội Khảo cổ học Việt Nam, những phân tích đã cho chúng ta thấy địa chất, địa hình, địa mạo đảo Lý Sơn tạo ra sau các đợt phun nổ, phun trào bazan cách đó khoảng 10 ngàn năm. Những xây cất địa chất đã tạo thành các kỳ quan tự nhiên rực rỡ, thuộc dạng địa hình khan hiếm trên toàn cầu.
Hoạt động phun trào và tắt đi của núi lửa đã tạo thành những cảnh sắc tự nhiên kỳ thú trên đảo, tiêu biểu vượt trội là Vách đá Hang Câu, Cổng Tò Vò, Miệng Giếng Tiền và Miệng Thới Lới – những điểm địa chất xuất hiện ý nghĩa khoa học và lợi ích phượt. Quá trình xây cất còn tạo một lớp đất bazan phì nhiêu trải trên mặt phẳng đảo ở phía nam ưa thích hợp cho nhiều loại cây trồng, trong đó xuất hiện cây tỏi là đặc sản nổi tiếng gần xa. Ngoài ra, thời kỳ xây cất còn tạo thành những rạng đá ngầm là điều kiện kèm theo tốt cho những loài thủy tộc sinh sống.
Đồng quan điểm với TS Phạm Thị Ninh, PGS.TS Trần Tân Văn,Viện trưởng Viện Khoa học Địa chất Khoáng sản nhận định rằng, vùng biển Lý Sơn – Bình Châu là “công viên” núi lửa lớn, là di tích địa chất rất ít trên toàn cầu, quy tụ đủ điều kiện kèm theo của một khu vui chơi giải trí công viên địa chất toàn thế giới trong tương lai.
Về nhiều mẫu mã sinh học, ngoài nhiều loài động thực vật quý hiếm trên phòng đất liền được xếp trong Sách đỏ của Việt Nam và Sách đỏ của IUCN, vùng biển vòng quanh đảo Lý Sơn xuất hiện trên 700 loài động thực vật, gồm 200 loài cá, 137 loài rong biển, 70 loài thân mềm, 157 loài san hô, 96 loài giáp xác, 07 loài cỏ biển. Xung vòng quanh đảo có những hệ sinh vật san hô, hệ sinh vật cỏ biển, hệ sinh vật rong biển nhiều mẫu mã về các chủng loài.
Chính vì thế, ngay từ thời điểm năm 2015, tỉnh Quảng Ngãi đã xây dựng Trung tâm giải trí công viên Địa chất Lý Sơn – Sa Huỳnh, gồm đảo Lý Sơn và vùng phụ cận ven bờ thuộc các xã Bình Châu, Bình Hải, huyện Bình Sơn để bảo tồn các lợi ích địa chất, địa mạo kỳ thú, văn hóa truyền thống rực rỡ và nhiều mẫu mã sinh học thú vị. Với những lợi ích độc đáo và khác biệt về địa chất, địa mạo, văn hóa truyền thống và lịch sử vẻ vang, Lý Sơn đã được xác lập là vùng lõi của Trung tâm giải trí công viên Địa chất Lý Sơn – Sa Huỳnh, được Chuyên Viên UNESCO thẩm định và đánh giá cao về tiềm năng trở thành khu vui chơi giải trí công viên địa chất toàn thế giới.
Để bảo tồn và phát huy lợi ích di tích nhằm tăng trưởng phượt bền vững và kiên cố, ngày 18–19/6/2019, Ủy Ban Nhân Dân tỉnh Quảng Ngãi phối phù hợp với Ủy ban Quốc gia UNESCO VN tổ chức triển khai Hội thảo chiến lược Khoa học Quốc tế về lợi ích di tích khu vui chơi giải trí công viên địa chất Lý Sơn – Sa Huỳnh, với việc tham gia của khoảng 550 Chuyên Viên, nhà khoa học, nhà phân tích trong và ngoài nước. Hiện nay, tỉnh Quảng Ngãi đang dần khẩn trương hoàn thiện hồ sơ để kiến nghị UNESSCO công nhận Lý Sơn là Trung tâm giải trí công viên Địa chất toàn thế giới.
BOX: “Công viên Địa chất Lý Sơn – Sa Huỳnh hội đủ giá trị di sản địa chất, lịch sử văn hóa, khảo cổ học, cảnh quan hoang sơ… có triển vọng được UNESCO công nhận là Công viên Địa chất toàn cầu…”. – Tiến sĩ Guy Martini, Chủ tịch Hội đồng Trung tâm giải trí công viên Địa chất UNESCO, Tổng thư ký Mạng lưới Trung tâm giải trí công viên Địa chất toàn thế giới./.
