Đình Xám, thôn Lạc Đạo, xã Hồng Quang (huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định) được xây dựng cách đó hơn 10 thế kỷ, là di tích thờ Phụ dực quốc chính Thượng tướng quân Trần Minh Công (tên thật là Trần Lãm) – người đã góp công lớn cùng Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân, thống nhất nước nhà. Tài liệu lưu giữ tại đình xuất hiện ghi lại sự kiện lúc sinh thời Trần Minh Công xuất hiện qua thôn Lạc Đạo, thấy phong cảnh lãng mạn, dân sinh sống thuần phác bèn lập sinh từ, giúp nhân dân địa phương khơi ngòi, đắp đập, tạo dựng làng xã. Ông mất tại thôn Lạc Đạo, nhân dân đã an táng ông tại xứ Đồng Xâm. Nhà vua cảm kích công lao to lớn của ông đã cấp tiền để tu sửa tôn tạo nơi thờ tự, sai dân thường trực phụng thờ, hàng năm mở hội tế lễ và phong mỹ tự “Quốc đô Thành hoàng”.
Đình Xám được xây dựng ngay từ khi Trần Lãm còn sống để ông lấy chỗ lưu thông. Thời Lý, đình được mở rộng quy mô với nhiều nét kiến trúc lạ mắt và hoa văn nhiều mẫu mã, đặc biệt quan trọng là bộ cánh cửa ở gian đền chính. Tổng thể Khu di tích lịch sử gồm ngôi đình chính ở phía trong, hai dãy tả hữu và trước đình để làm nơi sinh hoạt việc làng và nơi tổ chức triển khai các cuộc thi hát. Ngôi đình chính được xây hai lớp theo phong cách chữ “nhị”, mỗi lớp xuất hiện năm gian. Công trình xây dựng làm toàn được làm bằng gỗ lim lợp ngói nam. Nhà tiền tế tại vị bởi một bộ khung gỗ vững chãi. Sáu vì kèo làm theo phong cách chồng rường giá chiêng, vững chãi trên bốn hàng cột. Các mảng chạm khắc ở trên các vì kèo là những mảng chấm phá, tạo ra sự hoàn hảo của khu vực bên trong. Năm gian chính cung được xây tiếp liền, giáp mái với nhà tiền tế. Ở đây, những đường lượn, những cụm vân mây, những hoa lá cách điệu được điểm xuyết ở những góc, các đầu xà đã dung hòa được sự đơn điệu của những khối kiến trúc ngang dọc. Điểm tập trung chuyên sâu sự quan tâm nhất là những mảng chạm khắc ở phía ngoài của 6 cây cột và 5 ô cửa tiền đường. Ở ô cửa giữa xuất hiện chạm đôi rồng chầu và thật nhiều rồng con với nhiều dáng, thế không giống nhau đồng thời những loài vật dân gian như nai, khỉ… và nhiều hoa lá cách điệu. Hai ô cửa hai bên và ngoài cùng, hình tượng chạm khắc đa số là rồng xen kẹt những con thú như khỉ, nai, chim… Thiên nhiên và loài vật hòa nhập, quấn quýt bên nhau với từng nét bong kênh, chạm thủng, tỉa tách cầu kỳ bằng một lối đục phá già dặn phóng khoáng làm cả bức chạm thật sống động.
Tại đình Xám đã ra mắt nhiều sự kiện lịch sử hào hùng gắn với lịch sử hào hùng nước nhà: những cuộc mít tinh của nhân dân địa phương dưới sự lãnh đạo của chi bộ Đảng hưởng trọn ứng trào lưu Cách mạng Tháng 8-1945; những cuộc họp kín của cấp ủy Đảng trong kháng chiến; những buổi tiễn đưa con em mình địa phương gia nhập bộ đội, thanh niên xung phong… Những năm đầu của thập kỷ 50, đình bị thực dân Pháp tàn phá nhiều lần, cả trong nơi thờ cúng và phong cảnh phía bên ngoài. Để uy hiếp trào lưu cách mạng trong vùng, ngay tại chính sân đình này, thực dân Pháp và bè lũ tay sai đã tra tấn dã man và giết hại một số trong những người mà chúng cho là Việt Minh…
Đình Xám là một trong những di tích được Bộ Văn hóa truyền thống – Thông tin (nay là Bộ Văn hóa truyền thống, Thể thao và Du lịch) xếp hạng sớm nhất tỉnh ta (năm 1964). Những năm thời gian gần đây, với việc trợ giúp của Nhà nước và sự đóng góp của nhân dân địa phương, đình Xám từng bước được tu bổ. Đó cũng là một trong những danh lam thắng cảnh của huyện Nam Trực, hàng năm thu hút nhiều khách hàng thập phương đến tham quan, nhất là vào dịp tổ chức triển khai hội truyền thống lịch sử của địa phương vào trong ngày 17, 18, 19 tháng 8 âm lịch. Trong liên hoan xuất hiện tế, lễ, rước, bơi chải, múa rối nước, bơi lội, vật, chọi gà, cờ tướng, cờ người; đặc biệt quan trọng, trong liên hoan còn tồn tại thi hát ca trù, chầu văn, hát chèo tại đình, nội dung mệnh danh công đức của Trần Minh Công (vì thế đình Xám còn tồn tại tên thường gọi là đình Hát). Không chỉ thi hát, liên hoan còn ra mắt các cuộc thi múa với những điệu truyền thống lịch sử như: Tứ tiên, tứ linh vũ, bồ đề tam túc vũ… Hiện nay tại đình Xám còn lưu giữ 10 bài ca trù cổ do Hương cống, Giám sinh Quốc tử giám thời Lê là Nguyễn Xuân Vinh biên soạn theo một số điệu “cung, thương, dốc, trăng, vũ” và 10 khúc hát do Tiến sĩ Đặng Phi Hiển (1603-1678) người xã Thụy Thỏ, huyện Giao Thủy chú ưa thích. Truyền thống thi hát tại đình Xám ra mắt từ lâu, nơi biểu diễn lúc đầu mang đúng “phong cách” sân đình như bắc sàn gỗ, dựng cột tre. Sau này nhân dân xây dựng dự án công trình phía trước theo phong cách bổ trụ bốn góc, các mặt thông phong để tiện cho những cuộc thi hát không trở nên tác động bởi thời tiết. Với phương châm “Nhà nước và nhân dân cùng làm”, từ thời điểm năm 2006 đến nay, ngành VH, TT và DL cùng nhân dân địa phương đã tu sửa một số trong những hạng mục dự án công trình như đảo ngói, thay thế sửa chữa những chân cột bị mối mọt, lát nền, thay thế sửa chữa hai bên hiên chạy… Từ khi xây dựng dự án công trình mới, các cuộc thi hát, múa được tổ chức triển khai trang trọng với một quy mô rộng to hơn.
Về với đình Xám, khách nước ngoài không những được sống trong khu vực liên hoan mang đậm sắc thái dân gian truyền thống lịch sử mà còn phải được thưởng thức những thành tựu nghệ thuật và thẩm mỹ, phong thái tạo hình tài hoa lạ mắt của cha ông./.
Bài và ảnh: Minh Thuận
