Theo các sắc phong còn lưu giữ, đình Hòa An được xây dựng vào vào giữa thế kỷ XIX, lấy theo tên làng (thuộc xã Ngũ Hiệp, tổng Lợi Hòa, quận Cai Lậy, tỉnh Mỹ Tho; nay thuộc ấp Hòa An, xã Ngũ Hiệp, huyện Cai Lậy, tỉnh Tiền Giang).
ĐÔI NÉT VỀ NGÔI ĐÌNH
Theo lời kể của ông Đỗ Quang Hưng, nguyên Trưởng Ban Tổ chức triển khai Tỉnh ủy Tiền Giang và ông Trần Hoàng Hùng, nguyên Bí thư Chi bộ xã Ngũ Hiệp quy trình tiến độ 1968 – 1970, đình Hòa An thứ nhất được xây dựng ở phía Đông vàm Ông Vú. Khoảng đầu xuân năm mới 1930, đình tọa lạc tại phần đất của ông Ngô Văn Phòng, thuộc ấp Hòa Hảo. Năm 1955 – 1956 đình được tái lập, tọa lạc ấp Hòa An cho tới thời buổi này. Tuy vậy ngôi đình nhiều lần bị tàn phá, xuống cấp trầm trọng và tái thiết vẫn giữ được công dụng ngôi đình làng.
Hiện đình xuất hiện diện tích quy hoạnh xây dựng 400 mét vuông trên diện tích quy hoạnh 3860,8 mét vuông đất gồm: Vỏ ca xuất hiện diện tích quy hoạnh 114 mét vuông, kết cấu cột kèo theo phong cách tứ trụ; chánh điện (đình chính) nơi thờ thần, xuất hiện diện tích quy hoạnh 132 mét vuông, được xây dựng theo phong cách tứ trụ gồm 2 tầng mái (cổ lầu); và nhà khói xuất hiện diện tích quy hoạnh 132 mét vuông, là nơi nấu nướng trong những dịp cúng đình.
ĐÌNH HÒA AN VỚI NHỮNG SỰ KIỆN CÁCH MẠNG
Ngày 30-11-1940, dưới sự lãnh đạo của không ít đồng chí trong cuộc khởi nghĩa Nam kỳ, đã kêu gọi quần chúng phối phù hợp với các xã Cẩm Sơn, Xuân Sơn, Hiệp Đức kéo qua cù lao Ngũ Hiệp (cù lao Năm Thôn) xâm lăng nhà việc và kho lúa của tên địa chủ Đốc Phủ Mầu. Sau Cuộc khởi nghĩa Nam kỳ năm 1940, uy thế của Đốc Phủ Mầu bị giảm sút; tuy vậy, mãi đến sau thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945 người dân Ngũ Hiệp mới thực sự làm chủ mảnh đất nền của tớ.
Sau khi Hiệp định Giơ-ne-vơ được ký kết ngày 20-7-1954, Huyện ủy Cai Lậy và cán bộ, đảng viên đều rút vào hoạt động và sinh hoạt kín đáo. Để yêu thích ứng với tình hình mới, các hạ tầng đảng trong huyện được sắp xếp lại. Phụ thuộc vào các tổ chức triển khai, hội đoàn hợp pháp, ta cài người vào hoạt động và sinh hoạt, vừa lãnh đạo tổ chức triển khai, vừa che giấu lực lượng.
Các tổ chức triển khai bán hợp pháp của ta: Tổ vần đổi công, vạn cấy, vạn cày, hội đông y, hội chùa, hội đình, hội banh, hội văn nghệ… được phần đông quần chúng tham gia vì quyền lợi dân số, dân chủ, đoàn kết sản xuất, tương trợ hỗ trợ lẫn nhau, thông qua đó ta xuất hiện dịp tuyên truyền giác ngộ cách mạng cho quý khách; trong đó, đình Hòa An tại Ngũ Hiệp là một trong những nơi tiến hành rất tốt phương thức hoạt động và sinh hoạt này.
Năm 1956, đồng chí Võ Văn Ngọc (còn gọi là Mười Ngọc), cán bộ liên xã do Huyện ủy Cai Lậy phân công về phụ trách xã Ngũ Hiệp ở tạm trong đình để hoạt động và sinh hoạt cách mạng, đã được Ban Khánh tiết đình và nhân dân đùm bọc, che chở.
Từ khi đình Hòa An được tái thiết và khánh thành vào tháng 6-1956, Ban Hội đình được gia tăng, tăng thêm số người vào Ban Hội hương, hoạt động và sinh hoạt thực tế, hiệu suất cao hơn, đã hỗ trợ cán bộ cách mạng hoạt động và sinh hoạt trong ấp, xã và một vài xã xung xung quanh, không để địch tìm thấy. Đình còn là một hạ tầng để mở lớp hạng tầm trung học vụ, được nhiều người tham gia trong một thời hạn dài.
Năm 1957, nhân lễ cúng đình ngày 16-6 âm lịch, ông Nguyễn Văn Trọng (Nguyễn Văn Trung) được Ban Hội hương đình cử làm kế hiền. Ông chủ lớn trương dựng đài tưởng niệm, hình thức phía bên ngoài thờ các vị thần, nhưng thực ra thờ các Anh hùng Liệt sĩ. Sau khi lễ cúng xong, bọn tề xã đến buộc hội đình phá bỏ và gây khó Ban Hội hương, Để bám trụ vững chãi trong nhân dân, lực lượng cách mạng đã chọn đình Hòa An làm hạ tầng sinh hoạt.
Trong các cuộc sinh hoạt, các đồng chí xuất hiện uy tín đứng lên lôi kéo nhân dân nổi dậy vạch trần tội ác của bọn tay sai. Trong trào lưu Đồng khởi năm 1960, Ban Hội hương đình đã tương hỗ lực lượng nổi dậy, dùng trống, mõ của đình để khuấy động trào lưu, gây áp lực nặng nề, áp đảo địch. Chỉ sau mấy ngày rầm rộ nổi dậy, lực lượng phòng vệ của ngụy ở xã tan rã, bỏ trốn (hiện đình cò lưu giữ 1 chiếc chiêng và 1 chiếc mõ sử dụng trong trào lưu Đồng khởi của xã).
Đầu xuân năm mới 1961, Mỹ triển khai sách lược chiến tranh đặc biệt quan trọng, tăng cường càn quét, đánh phá, song song với thi hành quốc sách ấp sách lược tiến hành bình định Nam Việt Nam trong 18 tháng. Đến ở thời điểm cuối năm 1962 đầu xuân năm mới 1963 địch xây dựng ấp sách lược Hòa Khương thuộc xã Ngũ Hiệp (nay thuộc ấp Hòa An, xã Ngũ Hiệp). Nhằm đối phó và gia tăng lực lượng tiến công bọn địch xuất hiện hiệu suất cao, ở thời điểm cuối năm 1962 xã Ngũ Hiệp xây dựng Ban An ninh xã trên hạ tầng Ban Công an cũ của xã, với 3 đồng chí an toàn vũ trang, do đồng chí Huỳnh Văn Luận làm Trưởng ban.
Xác lập tính chất vô cùng trọng điểm của thời kỳ này là diệt ác, phá kềm, tiêu diệt bọn ác ôn, bọn mật báo chỉ điểm và đánh phá ấp sách lược để gia tăng tinh thần trong nhân dân, Ban An ninh xã cùng lực lượng quân dân du kích đã thanh tra rà soát địa phận, xây dựng mạng lưới hạ tầng trong nhân dân và trong hàng ngũ của địch, trong đó xuất hiện việc xây dựng lực lượng an toàn mật trong những ấp, trong đình để tìm diệt số mật báo chỉ điểm, bảo vệ hạ tầng cách mạng.
Do xuất hiện hạ tầng cách mạng vững chãi, nên từ thời điểm năm 1970 – 1973 lực lượng an toàn xã Ngũ Hiệp đã phối hợp với lực lượng du kích xã và bộ đội huyện đánh nhiều trận gây tiếng vang lớn. Các tên ác ôn gây nhiều nợ máu với nhân dân đều bị tiêu diệt hoặc bị bức hàng phải bỏ địa phương đi nơi khác, số khác bị tóm gọn thể hiện họp dân hạ uy thế, sa sút tinh thần không đủ can đảm cộng tác với địch.
Năm 2019, đình Hòa An được Ủy Ban Nhân Dân huyện Cai Lậy công nhận là Hạ tầng thờ tự văn hóa truyền thống và năm 2020 được Ủy Ban Nhân Dân tỉnh Tiền Giang công nhận là Di tích lịch sử dân tộc cách mạng cấp tỉnh.
NGUYỄN MẠNH THẮNG
