Ngôi đình Hà Trung thuộc khóm 7 thị trấn Gio Linh, huyện Gio Linh, cách Quốc lộ 1 gần 200 m về phía Đông. Đình tọa lạc trên một khu đất nền cao thông thoáng. Mặt chính diện hướng ra phía cánh đồng mênh mông ở phía trước, lưng tựa vào xóm làng trù phú tươi xanh, trông rất uy nghiêm và bề thế. Qua bao chiến tranh tao loạn, ngôi đình vẫn uy nghi không thay đổi vẻ cổ kính trầm mặc với thời hạn.
Đình làng Hà Trung – Ảnh: VIỆT HÀ
Hà Trung là tên của một làng hiện nằm trên địa phận của hai đơn vị chức năng hành chính, gồm xã Gio Châu và thị trấn Gio Linh, huyện Gio Linh, tỉnh Quảng Trị. Đấy là một trong những làng cổ được xây dựng khá sớm của người Việt trên đất Quảng Trị. Theo lời các vị hào lão trong làng thì ngôi đình Hà Trung được tạo dựng khá sớm từ thế kỷ 12 với lối kiến trúc của một ngôi nhà gỗ ba gian, hai chái, mái lợp tranh. Một thời hạn dài tiếp sau đó, đình bị hư hại, đến trong thời gian thời điểm đầu thế kỷ 19, dân làng cho đại trùng tu, trở thành một ngôi đình rộng lớn, quy mô, đẹp nổi tiếng trong vùng.
Năm Ất Dậu niên hiệu Đồng Khánh (1885), đình bị đốt cháy. Mãi đến 18 năm sau (1903), Thượng thư Bộ Hộ Trần Đình Phác – người làng Hà Trung đã cùng dân làng tổ chức tạo dựng lại. Lần này, ngôi đình được chuyển về nơi mới, như ta thấy lúc này.
Căn cứ theo bia đá ở đình ghi lại, được biết ngôi đình khởi công tháng 3/1903 dưới thời Thành Thái, vào tháng 7/1903 thì thượng lương và đến tháng 9/1903 thì hoàn thiện. Sau bao biến cố thiên tai và chiến tranh, đình xuất hiện bị hư hại một phần và được Nhân dân thay thế sửa chữa lại. Tuy nhiên, kiến trúc ngôi đình vẫn được không thay đổi như lần tạo dựng buổi đầu.
Kiến trúc của đình Hà Trung tất cả một tòa đại đình nằm ngang theo phong cách chữ “nhất”; mặt trước xuất hiện mạng lưới hệ thống tường thành và cổng trụ; phía trong sân xuất hiện bình phong. Từ phía bên ngoài vào ngôi đình được bảo phủ bởi một mạng lưới hệ thống tường rào và cổng trụ ở mặt trước. Cổng là một hai trụ biểu lớn cao khoảng 5 m, ở phía trên xuất hiện gắn lồng đèn và hai bầu rượu bằng đá tạc. Các mặt của trụ đều phải sở hữu gắn các câu đối bằng Hán tự với ý nghĩa giáo dục đức tài cho đời sau.
Phía trong khuôn viên xuất hiện hai cây đa cổ thụ xuất hiện tuổi thọ trên hàng trăm năm tuổi đang trầm tư rêu phong rũ xuống sân đình. Qua bao nhiêu năm tháng chiến tranh, tuy vậy kỳ lạ một điều là các cây xanh ở đây vẫn tồn tại nguyên vẹn như được những oai linh xưa bảo lãnh.
Trước trước mặt của đình là bức bình phong xây bằng gạch theo hình thức cuốn thư, mặt ngoài đắp nổi hình “long mã phụ hà đồ”; mặt trong hình hổ phù; hai bên là mai, tùng, cúc, trúc được ghép mảnh sành sứ rất cổ kính, công phu. Các câu đối “Cảnh bình huy bắc đẩu” và “Hiểu chương đối nam sơn”, tả về vị trí rất đẹp của ngôi đình làng Hà Trung.
Theo như lời kể thì cổng, tường thành và bức bình phong này được xây dựng cùng lúc với đình làng và được bảo tồn cho tới ngày này. Riêng phần mái xuất hiện thiết lập hai phần, mái trước và mái sau được lợp ngói móc, hai gian chái lợp ngói liệt, nóc và bờ mái đình gắn hình “lưỡng long chầu nguyệt”, các đầu đao gắn “giao hồi văn”. Quan trọng đặc biệt trên đầu cột hiên xuất hiện chạm các bông sen đang nở, phía trước các cột đắp nổi các câu đối chữ Hán.
Tòa đại đình được cấu trúc bởi một bộ khung gỗ chịu lực, thực thi theo mô thức của một ngôi nhà rường năm gian thường thấy ở vùng Quảng Trị, tường được xây bít các phía, mặt trước đình là mạng lưới hệ thống cửa bản khoa trải dọc qua suốt năm gian.
Đình được sắp xếp thờ cúng theo phương pháp: Tiền thần, hậu Phật. Tức là cùng thờ công cộng Phật và Thần ở trong đình làng. Gian giữa của đình thờ thần linh; hai gian tả; hữu thờ các hàng chiêu, mục. Hai gian chái thờ các vị tiền bối khai sáng hương hiệu ra làng Hà Trung.
Ở gian bên trái của đình xuất hiện treo một chuông đồng khá lớn và được chạm khắc thủ công bằng tay rất công phu. Trên thân chuông ghi lại niên hiệu cho thấy được đúc vào thời vua Duy Tân năm 1908. Được biết thêm chuông này Thượng thư Trần Đình Phác đúc phụng cúng cho làng. Quan trọng đặc biệt trong tòa đại đình còn một bức hoành phi khá lớn xuất hiện bốn chữ Hán: “Mỹ tục khả phong” được vua Duy Tân ban tặng vào tháng 6/1911. Đấy là vinh dự lớn của một làng và điều đặc biệt quan trọng quý hiếm ở những triều đại phong kiến lúc bấy giờ. Đáng quan tâm tại ngôi đình hiện còn một tấm bia đá cổ trên đó khắc chữ Hán ghi lại thời kỳ xây dựng đình và những đóng góp và hành trạng của Thượng thư Bộ Hộ Trần Đình Phác…
Trong khuôn viên là một tòa đại đình nằm ngang và một ngôi miếu thờ ba vị khai khẩn của làng là các ngài Nguyễn Mỗ Đại Lang, Trần Ngọc Thả, Trần Văn Đông.
Theo gia phả của không ít họ tộc trong làng thì ngài Nguyễn Mỗ đại lang đến vùng đất này trước đó, tiếp sau là hai ngài họ Trần. Các vị đã kết tình thân và công cộng lưng đấu cật, sáng lập nên hương hiệu làng Hà Trung với những dòng họ, danh nhân rất tài hoa, lỗi lạc như các ngài Trần Đình Ân, Trần Đình Túc, Trần Đình Phác. Đình làng Hà Trung đã được công nhận là di tích lịch sử dân tộc văn hóa truyền thống cấp vương quốc.
Trong văn hóa truyền thống thẩm mỹ và nghệ thuật của Việt Nam thì ngôi đình là một trong những biểu trưng vượt trội của dân tộc Việt. Đình làng Hà Trung cũng vậy, đó là sự việc hài hòa và hợp lý giữa văn hóa truyền thống tâm linh gắn sát với kiến trúc mỹ thuật xưa của người Việt tất cả chúng ta. Những lợi ích văn hóa truyền thống này rất cần phải trân trọng, giữ gìn mãi cho những thế hệ sau.
Nguyễn Việt Hà
