Khu di tích lịch sử vẻ vang hold đá Trại (hold xóm Trại) là một trong số hold tiền sử thuộc Văn hoá Hoà Bình nổi tiếng toàn cầu. Di tích này đã được Bộ VH-TT (nay là Bộ VH-TTandamp;DL) xếp hạng cấp vương quốc năm 2001. Từ khi phát hiện ra đến nay, hold đá Trại thu hút phần đông nhà khoa học trên toàn cầu và trong nước đến phân tích.
Hang đá Trại, xã Tân Lập (Lạc Sơn) được tu bổ, tôn tạo phục vụ khách vãng lai quan, phân tích, học tập về Văn Hoá Hoà Bình.
Từ ngã ba Xưa đi thêm khoảng 8 km, dừng chân tận nhà văn hoá xóm Trại, xã Tân Lập (Lạc Sơn) mở đầu hành trình mày mò vùng đất cổ. Con đường từ chân núi lên tới cửa hold đã được góp vốn đầu tư xây dựng để thuận tiện lưu thông, xung xung quanh xây tường rào kiên cố. Hang nằm tại sườn phía Đông của một quả núi song lập bên bờ suối Lạn. Ngọn núi nằm tại trung tâm của vùng Mường Vang, giữa trung tâm cánh đồng cân đối. Xa xa là những mái nhà sàn ẩn hiện giữa vườn cây. Cửa hold rộng khoảng 8 m, cao 10 m, sâu 13 m. Cửa xuất hiện hình vòng cung, năng lượng chiếu được toàn cảnh diện tích quy hoạnh hold bên trong, không khí trong hold thoáng đãng.
Đồng chí Nguyễn Thị Thu Hiền, Phó trưởng Phòng Nghiệp vụ (Bảo tàng tỉnh) cho thấy: Hang xóm Trại là nơi tìm thấy vết tích của nền Văn hoá Hoà Bình vào loại sớm nhất lưu vực sông Hồng. Hang được phát hiện ra năm 1975, từ đó đến nay, khu vực này nhiều lần được những nhà khoa học phân tích và khai thác, rõ ràng và cụ thể các năm: 1981, 1982, 1986, 2004, 2008. Qua những lần khai thác, diện tích quy hoạnh lòng hold hầu như đã khai thác hết, thu được trên 5.000 hiện vật. Từ kết quả khảo sát đã cho chúng ta biết, hold xóm Trại là một di tích Văn hoá Hoà Bình xuất hiện tầng văn hoá dày (4 m). Lẫn trong tầng văn hoá phần nhiều là vỏ ốc suối, công cụ và các mảnh gốm thô, lúa, gạo cháy…, đó là minh chứng rõ rệt nhất về một nền nông nghiệp trồng lúa nước sơ khai ở thời Văn hoá Hoà Bình.
Đồng chí Nguyễn Thị Thu Hiền cho thấy thêm: Xóm Trại xưa là vùng rậm rạp, hầu hết cây sồi và dẻ tăng trưởng, trong cả miệng hold cũng trở nên nhiều chủng loại cây dây leo phủ kín, người tiền sử chỉ sống bằng hái lượm sồi, dẻ và săn bắn tại phòng này. Hiện tại, đã phát hiện ra 6 vết mòn sâu và lớn dưới tầng Văn hoá Hoà Bình đã, đang trong tiến trình bị nước nhũ kết cứng. Những vết mòn này còn có độ mòn rõ rệt và sử dụng lâu, điều này chứng tỏ đấy là nơi nhân sự nguyên thuỷ từng cư trú, là nơi phát hiện ra về nhân sự cổ nhất trên toàn cầu.
Thích thú quan sát từng dấu tích của người tiền sử còn in hằn trên vách đá trong tâm địa hold, chị Nguyễn Mỹ Linh, khách nước ngoài tới từ Hà Thành nói rằng: Đó là lần thứ nhất tôi được đến thăm hold xóm Trại. Tuyệt vời thứ nhất khi lấn sân vào đấy là lòng hold khá rộng và thoáng, không trở nên không khô ráo, ngột ngạt như nhiều hold đá khác, hơn thế nữa vị trí còn rất đẹp. Tôi tuyệt vời nhất với lối đi mòn của người Việt cổ xuất hiện niên đại 21.000 năm, sâu hơn so với tầng văn hoá cổ chừng 4 m. Là tình nhân ưa thích lịch sử vẻ vang, được tận mắt tận mắt chứng kiến những vết tích cổ xưa xuất hiện niên đại hàng trăm nghìn năm, tôi thấy trong thực tiễn sinh động hơn thật nhiều so với những gì được biết qua sách vở.
Năm 2008, di tích hold xóm Trại được tu bổ, tôn tạo các hạng mục: Bảo tồn nguyên trạng các dấu vết lối đi; gia cố, bảo tồn tầng văn hoá trong hold; dựng cụm tượng ma nơ canh tái tạo cảnh sinh hoạt bên bếp lửa trong hold; không thay đổi một phần tầng văn hoá đã hoá thạch bên vách hold… để phục vụ cho việc thăm quan, phân tích về Văn hoá Hoà Bình.
Trong thời hạn tới, đồng thời Dự Án BĐS tổng hợp trung tâm khu đô thị sinh vật cảnh, nghỉ ngơi, vui chơi vui chơi sang trọng, cáp treo và tàu hỏa leo núi, yoko tại xã Quý Hoà, Tân Lập trở thành một trong số điểm dừng chân được dự kiến, hold sẽ tiến hành tu bổ, tôn tạo thêm để trở thành điểm thăm quan thú vị khách nước ngoài trong và ngoài tỉnh. Ngoài ra, bà con xóm Trại cũng sẽ tiến hành tập huấn để tăng trưởng những sản vật đặc trưng của địa phương trở thành thành phầm phượt phục vụ khách nước ngoài khi về với xóm Trại.
Đến với hold đá Trại, bao nhiêu dấu tích còn sót lại là bấy nhiêu hiện thực sống động hiện lên về cuộc sống thường ngày của người cổ xưa. Đây thực sự là một “bảo tàng văn hoá” chân thực nhất, giúp khách nước ngoài xuất hiện những trải nghiệm thú vị với Văn hoá Hoà Bình, là niềm tự hào của vùng đất cổ Mường Vang.
Khánh Linh
