Chuyện về tháp Champa cổ ở Pleiku

Trong khuôn viên nhà thờ Phú Thọ xuất hiện một khối đá cao khoảng 40cm, kích cỡ mỗi chiều tầm 35 – 40cm, đường nét trang trí đơn sơ đã trở nên sứt mẻ nhiều. Thoạt nhìn, Shop chúng tôi nhận ra ngay đấy là một phần của thành phầm nào đó thuộc về cộng đồng dân cư Chăm xưa. Để tường tận, Shop chúng tôi đến gặp cha xứ hỏi thêm. Rất tiếc, ông mới được đổi về đây không lâu nên không tồn tại vấn đề thêm.

Tìm hỏi một trong những vị cao niên ở xã An Phú, Shop chúng tôi được biết: Khu vực nay là cánh đồng trồng rau màu của một trong những mái ấm gia đình, trong đó có những con của ông Nguyễn Ngọc, từng xuất hiện một đền tháp Champa.

Ông Nguyễn Ngọc sống tại đây từ thời điểm năm 1945, kể: Theo người già thì đó là nơi thờ cúng của người Chăm. Ngoài 2 trụ đá ở cổng, xuất hiện thật nhiều viên đá lớn cỡ 40cm x 60cm và vô số gạch. Những viên gạch hiệ tượng thông thường nhưng trong ruột xuất hiện màu đen rất cứng. Những năm vừa qua, người dân tìm hiểu nơi này để lấy gạch đá. Tiếp lời chồng, bà Phan Thị Hồng cho hay: Từ thời điểm cách đây gần hai mươi năm, xuất hiện người xin được tìm tòi gì đó ở khu đất nền mái ấm gia đình bà đang trồng rau lúc bấy giờ và họ đã mang máy múc, máy đào đến cày xới trong nhiều ngày. Họ còn mang cả thầy cúng đến làm lễ trước lúc đào nữa.

Gặp Shop chúng tôi tại trung tâm đền tháp cũ, anh Nguyễn Hoàng Chương, nam nhi ông Ngọc kể: “Trước kia, chỗ này còn có một số ngôi mộ, cây cối um tùm nên nhiều người sợ. Quanh đây có lắm chuyện ly kỳ. Rất nhiều người dân trong xã biết nhưng theo tôi, anh nên gặp thầy Viên ở thôn 3 thì rõ hơn”.

Sáng hôm sau, Shop chúng tôi trở lại An Phú. Ông Võ Đình Viên cho hay: Gia đình ông bà nội ông rời Bình Định lên đất này lập nghiệp từ thời điểm năm 1930. Ông Viên được sinh ra và lớn lên tại đây. Khoảng 7-8 tuổi, ông thường cùng đồng chí ra trung tâm đền tháp chơi. Theo ông Viên, tháp cao khoảng 3m, được dựng bằng đá tạc, nền móng đều bằng gạch. Lòng tháp hình vuông vắn, mỗi chiều rộng gần 3m. Vào thời điểm lúc đó, lòng tháp trống rỗng nhưng trước cổng vẫn tồn tại hai trụ đá lớn. Khoảng trước năm 1965, một lần sang nhà thờ chơi, ông đã tận mắt chứng kiến cuộc rỉ tai giữa linh mục Nguyễn Viết Nam (mất năm 1975) và một linh mục người Pháp nói tiếng Việt rất sõi. Linh mục ngoại quốc đã hỏi về trung tâm đền tháp và đến đó tự sướng. Trước đó, cha cố Pháp xuất hiện cho linh mục Nam biết nhiều hiện vật bằng đá tạc thuộc trung tâm đền tháp này đã được đưa về Pháp (?).

Ông Võ Đình Viên và những viên gạch Chăm tận nơi riêng. Ảnh: N.Q..T

Trước năm 1975, trung tâm đền tháp hoang vu, được bảo phủ bởi tre và nhiều cây xanh, cỏ dại. Gần đó còn tồn tại một trong những ngôi mộ nên càng tạo ra sự âm u, vắng vẻ cho nơi này. 

Ngày nay, toàn cảnh khuôn viên trung tâm đền tháp xưa đã biến mất, thay vào đó là những ruộng rau vòng quanh năm xanh tốt. Mồ mả đã được chuyển đi, một vài khóm tre nhỏ và những bụi cây dại vẫn tồn tại nhưng thật khó tưởng tượng ra ở đây từng xuất hiện một kiến trúc Champa, nếu thỉnh thoảng không phát hiện những mẩu gạch cũ vương vãi khắp nơi, nhỏ to đủ loại.

Theo ông Viên, lúc còn nhỏ, ông từng nghe linh mục Nguyễn Viết Nam kể một mẩu chuyện khá lạ lùng, không rõ thực hư thế nào: Khi bị nhà Tây Sơn truy lùng, Nguyễn Ánh từng chạy lên đất Gia Lai ngày này. Khi đó, cộng đồng dân cư Chăm không hề ở đây nhưng đền tháp của mình vẫn được một người Jrai trông giữ. Nguyễn Ánh đã ngủ trong tháp này một đêm. Sáng hôm sau, trước lúc rời đi, ông ta đã cởi tặng người gác đền cái áo mặc trong của tớ. Đó là tấm áo xuất hiện thêu con hổ dữ tợn đang khoe nanh vuốt, chính linh mục Nam đã tận mắt thấy. Trước năm 1975, Viện Bảo tàng ở Sài Thành từng lên Phú Thọ tìm người sở hữu tấm áo này nhưng không mua được hiện vật ấy…

Tận nơi ông Viên hiện xuất hiện 2 viên gạch Chăm red color vàng còn tương đối nguyên vẹn và 2 nửa của 2 viên gạch cùng loại. Các viên gạch này đều dài 34cm, rộng 19cm, dày 8cm và nặng 8,4kg. Ông cho biết thêm rất muốn sưu tầm thêm một “trụ cờ bằng đá” nhưng chưa làm được. Nói rồi, ông chỉ cho Shop chúng tôi nơi đang lưu giữ hiện vật ấy.

Chúng tôi đến nhà Trưởng thôn 4 Võ Đức Ai cùng 2 người hàng xóm của ông. Theo ông Ai và bà con xung vòng quanh, sau năm 1975, “trụ cờ” được đưa từ phòng đền tháp cũ về sân hội trường thôn, sát vách nhà ông hiện tại. Vì tảng đá minh chứng và khẳng định, lại xuất hiện cái lỗ tròn nên người ta cắm cái ống sắt vào đấy làm trụ cờ cho tập thể. Năm ngoái, ông đã nhờ máy móc chuyển nó vào trong 1 góc vườn nhà mình “để làm kỷ niệm”.

Chúng tôi thật sự thấy ngạc nhiên trước hiện vật này. Đó là một khối đá hình trụ vuông vức và cân đối được chia làm 5 cấp, trên nhỏ dưới to. Mặt đáy của hiện vật mỗi cạnh xuất hiện độ dài 117cm; mặt trên cùng, mỗi cạnh đo được 67cm; cao 48cm. Hiện vật không tồn tại ký tự hoặc hoa văn, trừ một đường gờ trang trí sâu khoảng 1cm ở phần dưới thân của cấp giật thứ 3 tính từ dưới lên. Đó cũng là cấp giật dạng mái vòm nổi bật thay thế cho kiểu vuông góc ở nhiều cấp giật khác của hiện vật. Chính giữa mặt phẳng trên cùng của hiện vật xuất hiện một lỗ tròn đường kính 8cm, khá sâu. Đồng thời một đường viền kín, đấy là lỗ chốt để liên kết với phần còn sót lại ở phía trên của hiện vật.

Theo nhà phân tích Champa Trần Kỳ Phương – nguyên cán bộ Bảo tàng Điêu khắc Chăm Thành Phố Đà Nẵng, nhiều kỹ năng đấy là phần dưới của một đài (bàn) thờ. Hiện vật được làm bằng (đá) sa thạch này hoàn toàn có thể tương quan đến việc thờ linga-yoni hoặc tượng xuất hiện niên đại khoảng thế kỷ XI-XIII. “Căn cứ vào kích thước của hiện vật, suy đoán rằng vật được thờ tại đây không nhỏ. Tuy nhiên, tình hình hiện tại chưa cho biết bệ thờ này được đặt ở bên trong hay ngoài tháp”- ông Phương nói rằng. Từ Viện Khảo cổ học, TS. Nguyễn Tiến Đông cũng nhận định rằng, đây hoàn toàn có thể là một bệ thờ của người Chăm xưa.

Cách trung tâm Pleiku hơn 10km về phía Đông, An Phú ngày này vốn là một làng Việt cổ. Trước đó, đây hẳn là nơi cư trú của đồng bào Chăm. Những người Bình Định từ thời điểm đầu thế kỷ trước đã cùng nhau lập nên nơi này. Các địa danh Nguyên Lợi, Quảng Định, Mông (Môn) Giang… đã lùi dần vào quá khứ, đồng thời ngôi đình Trà Nhă cổ kính. Tuy thế, An Phú vẫn là một vùng đất đựng nhiều lợi ích lịch sử vẻ vang, văn hóa truyền thống truyền thống cuội nguồn.

Đồng thời ít nhất một di chỉ Chăm, dẫu không được thám sát, khai thác nhưng đã “xuất lộ” vô số hiện vật quý xuất hiện niên đại xa, những cánh đồng rau xanh bốn mùa, lối đi lối lại thuận tiện cùng rất nhiều mẩu chuyện thấm đẫm tính nhân văn về lớp người mở đất chưa từng được viết, nơi này xứng danh để nhà hoạch định chủ trương, vận hành xã hội của Pleiku sớm lưu tâm, góp vốn đầu tư, khai thác tăng trưởng du ngoạn. Hy vọng một ngày không xa, An Phú sẽ là một điểm trải nghiệm mê hoặc của khách nước ngoài.

Nguyễn Quang Tuệ