Ở tây-nam kinh thành Huế, cách Đàn Nam Giao khoảng 2km, đồng thời chùa Thiên Mụ, chùa Từ Hiếu (thuộc làng Dương Xuân Thượng, P. Thủy Xuân, TP Huế) ở trong những ngôi chùa cổ gắn bao thăng trầm đất cố đô.
Chùa tọa lạc trên một trung tâm đồi núi thấp khá phẳng phiu, phía trước cổng chùa là một trung tâm đồi thông xanh mát, cạnh bên xuất hiện một con suối nhỏ trong vắt vòng quanh năm nước chảy tạo cho ở đây phong cảnh trầm mặc, thanh tịnh đậm màu chốn thiền môn.
Bước qua cổng tam quan của chùa là một hồ bán nguyệt nước trong vắt phản chiếu bóng hình rêu phong cổ kính cùng từng đàn cá to tung tăng bơi lội… Toàn bộ, tạo thành một bức tranh tử vi phong thủy rất đỗi thơ mộng.
Ngoài lịch sử dân tộc lâu lăm đồng thời kiến trúc độc đáo và khác biệt mang đậm nét đặc trưng của vùng đất cố đô, chùa Từ Hiếu còn nổi tiếng khắp trong ngoài nước bởi ở đây còn tồn tại một nghĩa trang độc nhất vô nhị – nơi chôn cất các quan thái giám của triều Nguyễn năm xưa.
Nằm cách chính điện khoảng 50m về phía bên trái của chùa Từ Hiếu là một trung tâm mộ địa của rất nhiều quan thái giám với trên 20 ngôi mộ được phân thành 3 dãy rõ rệt, phía trên mỗi bia mộ đều phải có khắc tên tuổi, quên quán, pháp danh, chức vụ và ngày mất của từng vị thái giám. Hằng năm, cứ đến ngày rằm tháng 11 âm lịch, nhà chùa lại đứng ra tổ chức triển khai ngày giỗ cộng đồng để tưởng nhớ đến công đức những người dân đã mất, trong đó có những quan thái giám triều Nguyễn xuất hiện phần công đức tại chùa.
Tiền thân của chùa Từ Hiếu là An Dưỡng Am được xây dựng do nhà sư Nhất Định – là một vị tăng uyên bác, thông tuệ nội điển được cả triều đình Huế kính nể lập lên từ khoảng thời điểm đầu thế kỷ XIX để làm nơi tịnh tu. Đến năm 1843, dưới thời vua Thiệu Trị, quan thái giám Châu Phước Năng do ý thức và phiền lòng rằng sau này khi mình nằm xuống do không tồn tại con nối dõi, bát hương sẽ nguội lạnh trong những ngày cúng giỗ nên đã đứng ra quyên tiền góp của để trùng tu xây dựng An Dưỡng Am thành một ngôi chùa khang trang với ước muốn sau này làm nơi yên nghỉ, hương khói.
Về sau, An Dưỡng Am được vua Tự Đức sắc phong “Sắc tứ Từ Hiếu Tự”, từ đó chùa chính thức mang tên là Từ Hiếu và tổng thể toàn bộ những thái giám trong triều Nguyễn xuất hiện phần công đức tại chùa sau khoản thời gian mất đều sẽ tiến hành nhà chùa mai táng, chôn cất và hương khói tại chùa trong những ngày cúng giỗ. Cũng chính vì lẽ đó nên ngoài tên thường gọi Từ Hiếu, chùa còn tồn tại các tên thường gọi khác ví như “chùa Thái giám” hay “chùa Hoạn quan”.
Trong chùa, một trong những nơi thờ tự trang trọng nhất là một án thờ của Tả quân Lê Văn Duyệt (1763 – 1832) – một trong những vị tướng quân xuất sắc dưới thời vua Gia Long lập quốc. Ông không chỉ có là một thái giám mà còn phải là một nhà quân sự tài ba, một nhà chính trị xuất chúng. Chỉ vì lòng ghen ghét, đố kỵ mà ông bị kết tội oan và bị san phẳng mộ dưới thời vua Minh Mạng (1820 – 1841). Mãi đến đời vua Thiệu Trị (1841 – 1847), ông mới được minh oan và được xây dựng lại mộ phần.
Sau này, đồng thời Thái úy Lý Thường Kiệt (1019 – 1105) đồng thời cũng là một thái giám, Lê Văn Duyệt được nhân dân nhiều nơi lập đền thờ và sẽ là một trong những bậc tiền hiền xuất hiện công với non sông, dân tộc.
Giờ mỗi một khi đến Huế, sau khoản thời gian đã dạo bước bước tham quan những lăng tẩm, đền đài, dạo bước chơi trên sông Hương núi Ngự, rất nhiều khách nước ngoài tìm tới tham quan chùa Từ Hiếu – nơi vẫn còn đó lưu dấu những nét kiến trúc rực rỡ của đất cố đô xưa. Một ít lắng lòng và cũng để hiểu hơn thân thế, phận đời của những vị thái giám từng phục vụ trong cung cấm năm xưa./.
