Ý Tý là xã vùng cao của huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai, không những đẹp bởi được mệnh danh là “vùng đất sương mù” và xuất hiện những cánh rừng nguyên sinh lạ mắt mà còn phải là một điểm du ngoạn quyến rũ mang đậm bản sắc của những dân tộc vùng cao Tây Bắc.
Rời sân ga Lào Cai, khách nước ngoài đi xe xe con lên thị trấn Bát Xát rồi từ đó males theo một số đường núi khoảng 70km là đến Ý Tý. Đó là một thung lũng nằm ở vị trí độ cao trên 2.000m, lưng tựa vào dãy núi Nhù Cù San, đỉnh núi cao tới 2.660m, gần như là xung quanh năm mây phủ. Đi xe con, chúng ta cũng có thể thấy lưng chừng núi những tuyến đường mòn ngoằn ngoèo rồi hút dần trong đám lá rừng, những ngôi nhà thấp thoáng trong mây. Ý Tý đẹp bởi mây, bởi núi và cũng rực rỡ với những thửa ruộng bậc thang trồng lúa. Xã Ý Tý xuất hiện 15 bản với 4 dân tộc là Hà Nhì, Dao, Mông và người Kinh ở trung tâm thị trấn; trong đó nhiều nhất là người Hà Nhì.
Đến Ý Tý, quý vị sẽ rất thú vị khi gặp chợ phiên vào trong ngày thứ Bảy, nơi tập trung chuyên sâu nhiều người dân tộc như Hà Nhì, Dao, Hán, Giáy, Mông… với bức tranh trang phục đủ các sắc màu. Người Mông mang trang phục váy xòe, người Hà Nhì với cặp ba lá và mái tóc giả tết bằng len xung quanh đỉnh đầu. Người Dao vấn chiếc khăn chim công trên đầu… với những nụ cười hồn nhiên, trong trẻo. Họ cùng nhau mua và bán các sản vật địa phương và các thành phầm thổ cẩm, thêu… của mái ấm gia đình.
Ở Ý Tý xuất hiện một kiến trúc nhà tại quan trọng đặc biệt, đó là nhà trình tường. Một kiểu nhà còn giữ được nét hoang sơ nguyên thủy theo lối kiến trúc truyền thống lâu đời của người Hà Nhì. Nhà thường được kết thông số kỹ thuật chữ nhật, xuất hiện một cửa chính và cửa tò vò thông gió ở trên cao, không tồn tại hành lang cửa số, nhưng mùa đông rất êm ấm mà mùa hè lại thoáng mát. Tường nhà được nện bằng đất rất dày, từ 30 – 40cm. Mái nhà đa số được lợp được làm bằng gỗ. Tại đây, khách nước ngoài sẽ phát hiện các hộ mái ấm gia đình người Hà Nhì sống trong những ngôi nhà trình tường ở trên núi, kề bên những con suối và những lối mòn xung quanh năm rụng đầy lá cây rừng…
Theo lời kể của bà con dân bản, cứ vào dịp đầu xuân, dân ở ở Ý Tý lại nô nức tổ chức triển khai lễ “cúng rừng” (tiếng địa phương gọi là lễ cúng “gà ma do”) để thể hiện lời hứa hẹn với thần rừng là không xâm hại đến rừng thiêng. Lễ vật dâng cúng thần rừng gồm xuất hiện một con lợn chừng 60kg, 6 con gà, 6 mâm xôi và 6 lít rượu. Mỗi nhà phải cử ít nhất một người ăn mặc theo trang phục truyền thống cổ truyền của dân tộc để vào trung tâm “rừng thiêng” của thôn để cúng. Đặc trưng, tổng thể toàn bộ quý khách phải bỏ giày dép, đi chân đất. Theo ý niệm của người Hà Nhì, như vậy mới thể hiện được sự tôn trọng riêng với thần rừng.
Người Hà Nhì ở Ý Tý chiếm tới 60% dân số, họ cư trú gần nguồn nước để đáp ứng nước cho sinh hoạt và phục vụ tưới tiêu. Trang phục của phụ nữ Hà Nhì là áo cổ tròn, phần cuối vạt trước và sau cắt lượn hình tam giác cân, nhưng có lẽ rằng chiếc mũ là đẹp hơn hết bởi vì nó được trang trí bằng các đồng xu nhôm xuất hiện gắn quả bông làm bằng loại chỉ màu xuất hiện tua rua ở trên đầu. Người phụ nữ Hà Nhì rất siêng chỉ lao động. Đi đâu họ cũng đeo một chiếc gùi xuất hiện quai tết bằng lông đuôi ngựa vừa để làm đẹp và vừa để trừ tà ma.
Không chỉ là nơi gìn giữ những nét rực rỡ của quần chúng các dân tộc, là nơi xuất hiện nhiệt độ, cảnh sắc núi rừng hùng vĩ, Ý Tý còn chứa đựng nhiều tiềm năng trong tăng trưởng kinh tế tài chính. Trong những vùng rừng núi già ở đây, cây thảo quả trở thành nguồn “vàng nâu” quý giá cho vùng đất này. Do nhiệt độ thường dưới 200C, xuất hiện những dòng suối với nguồn nước trong lành xung quanh năm nên Ý Tý còn là một “vùng đất hứa” trong việc tăng trưởng các giống cá nước lạnh xuất hiện nguồn gốc từ châu Âu như cá hồi, cá tầm…
Hiện nay, đường lên Ý Tý đã tốt hơn trước đây thật nhiều, ôtô hoàn toàn có thể chạy thẳng được vào bản nên tiện lợi cho khách nước ngoài mọi khi đến với bản làng. Nếu là người ưa tò mò, Ý Tý chứng minh và khẳng định sẽ là vấn đề du ngoạn thú vị mà quý vị không thể bỏ qua khi lên với vùng cao Tây Bắc Việt Nam./.
