Trên Quốc lộ 1A từ ngã ba Thị trấn Diễn Châu ngược về phía Tây theo Quốc lộ 7A 8km, quý khách sẽ đặt chân lên nơi lèn Hai Vai – một di tích lịch sử hào hùng văn hóa truyền thống cấp vương quốc.
Lèn Hai Vai là một khối đá tự nhiên to lớn xuất hiện chiều dài 800m, nơi rộng nhất 120m, nơi tốt nhất 141m. Lèn gồm nhiều đỉnh, trong đó xuất hiện đỉnh chính, ngọn lớn mang tên là lèn Hai Vai (Lưỡng Kiên Sơn, hay lèn Dặm) và ngọn nhỏ (Hổ Lĩnh Sơn) nổi hẳn lên giữa cánh đồng mênh mông thuộc địa phận 3 xã: Diễn Bình, Diễn Minh, Diễn Thắng.
Theo sử sách thì lèn Hai Vai được tạo ra sau cuộc chấn động trong tim đất từ thời điểm cách đó hơn 50 triệu năm. Qua bao biến thiên, lèn xuất hiện diện mạo ổn định như ngày này. Từ thời điểm năm 1964 các nhà khảo cổ học đã tìm thấy ở lèn xương người hóa thạch, một số trong những công cụ bằng đá điêu khắc và 7 bình gốm. Phát hiện này chứng tỏ lèn Hai Vai từng là địa phận xuất hiện người nguyên thủy sinh sống.
Trước đây lèn xuất hiện rừng cây rậm rạp với nhiều chim muông, thú rừng. Ngày xuân nhiệt độ thoáng đãng, cây xanh xanh tươi, muôn hoa khoe sắc. Trong cuốn phượt Đông Dương của một tác giả người Pháp đã xếp lèn Hai Vai là danh thắng đẹp của miền Trung đất Việt. Điều mê hoặc đó là thấp thoáng dưới tán cây là các dangle động xuất hiện cấu trúc độc đáo và khác biệt với nhiều tên thường gọi không giống nhau, gắn sát với những truyền thuyết ly kỳ. Trong các dangle động không khí mát mẻ lạnh. Trước kia các nho sỹ vẫn vào đây nghỉ mát, ôn luyện văn chương.
Thiên về phía Đông Nam xuất hiện dangle Thắt Cổ. Hang nằm tại độ cao 30m so với mặt đất. Trong dangle xuất hiện nhiều tảng đá với hình thù kỳ dị. Quan trọng xuất hiện khối thanh nhũ mang hình người tựa lưng vào vách đá, phía trên cổ xuất hiện vân đá nổi lên, vì vậy dangle mang tên là dangle thắt cổ. Ở độ cao 15m so với mặt đất xuất hiện dangle Đa. Mặt đáy dangle xuất hiện một mạch nước mát không lúc nào cạn. Ngoài ra còn tồn tại nhiều dangle nữa như dangle Khản, dangle cô Tú, quan trọng là dangle Gươm sâu thăm thẳm.
Đứng ở mỗi khía cạnh người ta nhìn lèn bằng các hình dáng không giống nhau.Trong tâm tưởng người Diễn Châu người ta coi lèn Hai Vai như hình tượng xuất hiện nhiều thần bí. Vùng Lý Trai, Đông Tháp nhìn lèn như tấm bảng đá – vùng này thường xuất hiện người đỗ đạt cao. Vùng Diễn Đồng, Diễn Thái lắm thóc nên lại thấy lèn Hai Vai xuất hiện dáng người to lớn gánh thóc. Vùng Nho Lâm lắm thợ rèn lại nhìn lèn Hai Vai như một chiếc đe, vùng Diễn Thịnh, Diễn Trung lắm người cắt thuốc bắc lại thấy lèn giống cái dao cầu. Phía Đông vùng Diễn Hoa phụ nữ thanh lịch lại thấy núi như một thiếu nữ để tóc xõa, vai tròn…
Không chỉ thế núi, dáng sông là nét văn hóa truyền thống một vùng quê. Lèn Hai Vai là địa danh xuất hiện nhiều ưu thế. Trước đây ngư dân đi biển không đủ phương tiện họ xem lèn như ngọn hải đăng. Mỗi lần xa bờ gặp thời tiết xấu, ngư dân Diễn Châu dùng lèn Hai Vai kim chỉ nan để đem thuyền vào bờ.
Tốt gió buồm chạy cánh tiên
Chạy khỏi vùng Vạn thấy lèn Hai Vai
Trên nghành nghề quân sự, lèn Hai Vai là mặt trận ác liệt của những cuộc giao tranh của hai tập đoàn lớn phong kiến Lê – Mạc, thời Nguyễn, lèn Hai Vai là căn cứ địa khởi nghĩa của Nguyễn Xuân Ôn. Thời kỳ 1930-1931; 1936-1939 lèn Hai Vai là nơi in ấn tài liệu của Đảng, là nơi tập hợp hợp quần chúng mít tinh biểu tình. Thời kỳ 1939-1945 ở đây trở thành nơi rèn luyện quân sự, dự trữ vũ khí để khởi nghĩa giành chính quyền trực thuộc. Trong trong thời điểm toàn quốc xuất hiện chiến tranh, lèn Hai Vai dùng làm nơi trú ẩn, nơi cất giấu vũ khí, lương thực, là nơi vọng gác máy bay Mỹ từ ngoài biển… Và thời điểm ngày hôm nay lèn Hai Vai lại xuất hiện ý nghĩa to lớn riêng với sự tăng trưởng của đất và người Diễn Châu. Người dân trong vùng vẫn xem lèn Hai Vai như một bức tường vững chãi che chắn bão gió triều cường để người xem yên tâm làm ăn sinh sống.
Hiện nay, quần thể lèn Hai Vai đang rất được huyện Diễn Châu tâm điểm bảo vệ, tôn tạo. Nói cách khác với cấu trúc độc đáo và khác biệt nhiều mẫu mã, phong cảnh nhiều sắc tố, vừa dường như đẹp mềm mịn, nguyên sơ, thanh thoát, quần thể lèn Hai Vai đã thu hút nhiều khách đến tham quan. Tại núi Hổ Lĩnh Sơn, ngôi chùa Cổ Am thiêng liêng, cổ kính đã được xây dựng lại nằm trên lưng chừng núi. Cảnh sắc thanh tĩnh, hoang sơ của núi rừng nguyên sinh đang trở thành điểm đến chọn lựa mê hoặc của những khách nước ngoài ưa yêu thích mày mò tự nhiên, được đắm mình trong hương hoa, không khí mát mẻ lành. Ở kề bên là một tổng thể tự nhiên kỳ thú thì điều mê hoặc không chỉ có vậy là lèn Hai Vai gắn với sông Bùng tạo ra bức tranh sơn thủy thơ mộng, là địa danh du lich nổi tiếng mà tất cả ai lúc để chân đến Diễn Châu không thể không nghe biết.
Núi sông và tình người đã tạo ra nét duyên dáng, thanh cao cho đất và người Diễn Châu. Mãi mãi lèn Hai Vai, sông Bùng là niềm tự hào và nơi gửi gắm niềm tin, ước mơ, gửi gắm tình yêu quê với những nỗi buồn vui thăm thẳm của người Diễn Châu. Lèn Hai Vai là hình tượng về cốt cách, văn hóa truyền thống, về đạo lý làm người và hầu như đang trở thành máu thịt trong khung người, trong tâm thức của người dân Diễn Châu để rồi xuất hiện đi đâu, về đâu, người Diễn Châu vẫn nhớ về lèn Hai Vai – nơi ấy dáng quê mình với nghĩa tình cao, dài như sông, như núi./.
