Vịnh Hạ Long tạo ra sau thời kỳ vận động thi công địa chất ra mắt hàng triệu năm. Tuy nhiên, trong tâm thức của người Việt, với trí tưởng tượng dân gian phong phú, Vịnh Hạ Long Thành lập và hoạt động là từ những truyền thuyết. Và chính những huyền thoại ấy càng khiến cho Hạ Long “lung linh sắc màu” hơn…
Cũng vậy, truyền thuyết về các đảo, hold động v.v. đều là những sự tích tương quan thật nhiều với lịch sử dân tộc dân tộc. Truyền thuyết về hold Đầu Gỗ kể rằng trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên – Mông, Trần Hưng Đạo đã cho sẵn sàng nhiều cọc gỗ lim ở đây, đẽo nhọn để cắm xuống lòng sông Bạch Đằng. Vì còn thật nhiều mẩu gỗ sót lại nên dân chài đã gọi tên là hold Đầu Gỗ. Lại xuất hiện truyền thuyết khác nhận định rằng, đó là nơi Trần Hưng Đạo cho giấu các cọc gỗ lim để sẵn sàng cho trận chiến Bạch Đằng nên dân chài gọi là hold Giấu Gỗ, lâu dần gọi chệch đi thành Đầu Gỗ(?). Cuốn Merveille de Monde (kỳ quan toàn cầu) chuyên về du ngoạn của Pháp xuất bản năm 1938, đã gọi hold Đầu Gỗ là Grotte des merveilles (động của rất nhiều kỳ quan). Năm 1917, vua Khải Định và Toàn quyền Pháp Paul Doumer nhân chuyến du ngoạn kinh lý ra Vịnh Hạ Long chơi và lên thăm hold Đầu Gỗ. Ngỡ ngàng trước vẻ đẹp thần tiên của hold, nhà vua đã cho khắc một tấm văn bia với nội dung mệnh danh cảnh quan của Hạ Long và hold Đầu Gỗ. Năm 1962, Bác Hồ đã và đang từng tới tham quan hold Đầu Gỗ thưởng ngoạn vẻ đẹp của Vịnh Hạ Long.
Hang Hanh – hold động dài nhất trên Vịnh Hạ Long, tên thường gọi không tương quan đến truyền thuyết nhưng lại xuất hiện mẩu truyện rằng xưa xuất hiện 2 thiếu nữ xinh đẹp đi thuyền vào hold chơi. Mải ngắm cảnh, nước triều lên, thuyền không ra được khiến cho cả 3 cô chết đuối. Thương cảm, dân chài đã lập miếu thờ. Nay ngoài cửa hold vẫn tồn tại ngôi miếu nhỏ, gọi là miếu “Ba Cô”, nghe nói rất thiêng.
Cát Bà – hòn đảo lớn số 1 trong số các đảo trên Vịnh Hạ Long, thuở nào thuộc trung tâm Hồng Quảng, cũng bao trùm thật nhiều truyền thuyết về tên thường gọi. Theo truyền thuyết địa phương thì tên Cát Bà khởi đầu là Các Bà. Vì xuất hiện thuở nào các bà, các chị ở đây đứng ra lo việc hậu cần cho những ông đánh giặc trên một hòn đảo mang tên là đảo Các Ông (Cát Ông). Các Bà sau này được đọc chệch là Cát Bà. Lại xuất hiện mẩu truyện thú vị khác rằng, thời Trần, Trần Hưng Ðạo đã chọn vùng biển Ðông Bắc này làm nơi tập trung, luyện quân, tích trữ lương thảo. Hang Giấu Gỗ là nơi quân ta cất giấu những chiếc cọc gỗ, còn vùng biển phía vịnh Lan Hạ là nơi tích trữ lương thảo, kiểm tra y tế, là phòng do Các Bà làm chủ. Các Bà sau gọi chệch thành Cát Bà như thời nay…
