Theo ghi chép của Đồng Khánh dư địa chí (Quốc sử quán triều Nguyễn biên soạn năm 1886-1888), Hoành Bồ thời bấy giờ xuất hiện nhiều núi đá đẹp như núi Bân (núi Mằn), núi Truyền Đăng, núi Hạp, núi Phượng Các… Tuy nhiên, chỉ mất hai ngọn núi nổi tiếng được xếp hạng vào danh lam thắng tích thời Đồng Khánh là núi Mằn và núi Truyền Đăng. Hiện núi Truyền Đăng (núi Bài Thơ thời nay) thuộc địa phận TP Hạ Long, đã được xếp hạng di tích cấp vương quốc ở trong Khu di tích lịch sử lịch sử vẻ vang và thắng cảnh núi Bài Thơ.
Núi Mằn là ngọn núi đá lèn cao vách dựng, nằm giữa hai nhánh suối Đá Trắng (Bạch Thạch Khe) và suối Lưỡng Kỳ (khe Bân) đổ ra sông Đá Trắng. Nằm trên độ cao gần 300m so với mực nước biển, hình dáng của ngọn núi khiến cho ta liên tưởng đến con voi ở trong thế quỳ phục, vòi chúc xuống khe Bân. Mạng lưới hệ thống các tảng đá tự nhiên, lớn, nhưng tương đối đồng đều bao xung quanh núi Mằn như vành mũ. Điểm xuyết giữa white color xanh của những phiến đá là màu xanh của lá, red color vàng của không ít loài hoa cùng hệ thực vật bốn mùa xanh tươi ở xung xung quanh. Lưng chừng núi với vách đá cheo leo và hiểm trở còn tồn tại các grasp động với những thớ đá, nhũ đá mịn màng, rực rỡ sắc màu, tạo thành vẻ đẹp kỳ diệu, huyền bí. Từ trên đỉnh núi Mằn nhìn xuống, phía Đông và phía Tây ngọn núi xuất hiện dòng sông Bân và sông Đá Trắng chảy lượn bao xung quanh, nước trong xanh như mắt ngọc, tạo thành bức tranh sơn thuỷ đầy mê hoặc.
Không chỉ là danh thắng đẹp, xuất hiện cảnh sắc lãng mạn với câu sấm trạng nổi tiếng lưu truyền đến tận thời nay “Mằn sơn án hải, vạn đại Đế Vương”, ngọn núi nổi tiếng từ thời Đồng Khánh còn tiềm ẩn những lợi ích về lịch sử vẻ vang, văn hoá. Theo lời người dân địa phương kể lại, từ ngàn xưa, nhân dân trong vùng thường coi núi Mằn và núi Bài Thơ là hai cặp núi tune sinh với nhiều truyền thuyết mê hoặc, ly kỳ. Trong đó, núi Mằn nối sát với truyền thuyết “Ông khổng lồ gánh đá vá trời”. Tương truyền rằng, từng bước chân ông trải qua đều nối sát với một số trong những địa danh lưu truyền đến thời nay. Đặc biệt quan trọng, khi ông trở vai, đôi gánh gãy làm đôi, một bên gánh rơi xuống TP Hạ Long là núi Bài Thơ, một bên rơi xuống địa phận Xích Thổ (huyện Hoành Bồ) là một núi Mằn thời nay. Di tích núi Mằn còn nối sát với những sự tích lịch sử vẻ vang về Cao Sơn Đại Vương, Quý Minh Đại Vương và các truyền thuyết tương quan đến mạng lưới hệ thống đình, miếu nằm rải rác trên địa phận xã Thống Nhất và thị trấn Trới (huyện Hoành Bồ), như: Miếu Ông Cộc, miếu Ông Lang, miếu Ông Dài, đình Xích Thổ…
Để thờ thần núi Mằn (Cao Sơn, Quý Minh Đại Vương) và Long Hải sơn thần (vị thần cả thống trị vùng sông nước), nhân dân trong vùng đã xây dựng đền Bạch Trạch ngay dưới chân núi. Trải qua nhiều biến cố lịch sử vẻ vang, đến nay đền không thể thờ Cao Sơn, Quý Minh Đại Vương và Long Hải sơn thần, mà xây dựng thêm am thờ Phật và thờ Mẫu Thượng Ngàn, Tam toà Thánh Mẫu. Đền xuất hiện khuôn viên gần 1.000m2, gồm các công trình xây dựng: Phủ Bà Chúa Đá trắng, am Thờ Phật, nơi thờ Sơn Thần và Cung bà Chúa Bản thổ. Hầu hết các công trình xây dựng được xây trạch, trát vữa, mái lợp ngói tây và nền lót gạch hoa. Cùng trong quần thể di tích núi Mằn còn tồn tại đền ông Cộc, Ông Dài, Ông Lang, miếu Cạch Trạch.
Với vẻ đẹp lãng mạn tạo hoá đã ban tặng đồng thời mạng lưới hệ thống đền, miếu nối sát với nhiều truyền thuyết lịch sử vẻ vang, vừa qua quần thể di tích lịch sử vẻ vang – danh thắng núi Mằn đã được Bộ VH,TTandamp;DL quyết định hành động xếp hạng di tích cấp vương quốc. Đấy là hạ tầng, là hiên chạy dài pháp lý cho việc lập xây dựng bảo tồn, tôn tạo để giữ gìn và tăng trưởng di tích núi Mằn thành một trong những điểm tham quan du ngoạn mê hoặc của huyện Hoành Bồ nói riêng, tỉnh Quảng Ninh nói công cộng./.
