Di tích đền Cầu Khoai nằm cách thành phố Bắc Giang khoảng 30km, cách trung tâm đồn Phồn Xương khoảng 3km về phía Tây Bắc. Từ thành phố Bắc Giang theo đường tỉnh lộ 398 phía đi Cầu Gồ -Yên Thế khoảng 28km đến thị trấn Cầu Gồ, rẽ trái theo đường tỉnh lộ 265 phía đi Mỏ Trạng khoảng 3km nữa là tới di tích đền Cầu Khoai.
Cách thứ hai từ thành phố Bắc Giang, ngược theo trục đường quốc lộ 1A đến thị trấn Kép (Lạng Giang), rẽ trái theo đường tỉnh lộ 292 khoảng 15km đến thị trấn Cầu Gồ, rẽ phải theo đường tỉnh lộ 265 phía đi Mỏ Trạng khoảng 3km nữa là tới di tích.
Chùa Hoài Âm
Di tích đền Cầu Khoai còn được gọi là đền Cô, một cách gọi dân gian để tưởng nhớ tới người được thờ ở đền là hai cô Đàm Thị hiệu Dung Hoa và Đàm Thị hiệu Quế Hoa. Ngôi đền nhìn ra đường 265 bên kia là trung tâm căn cứ Đồn Hom của nghĩa quân Yên Thế. Thời kỳ nghĩa quân Yên Thế do Hoàng Hoa Thám lãnh đạo, đền Cầu Khoai là nơi ghi dấu nhiều sự kiện lịch sử vẻ vang nối sát với thương hiệu của nghĩa quân, là vấn đề tập trung của nghĩa quân Yên Thế bên căn cứ Đồn Hom.
Quần thể di tích đền Cầu Khoai lúc này gồm các hạng mục công trình xây dựng: Cổng đền, khuôn viên, trung tâm đền chính và chùa Hoài Âm toàn bộ tổng thể tọa lạc trong khu đất nền rộng đẹp sát bên trục đường 265. Đền Cầu Khoai được xây dựng năm 1524 và được tu sửa qua nhiều quy trình tiến độ. Ngôi đền lúc này xuất hiện bình đồ kiến trúc kiểu chữ đinh gồm tòa tiền tế và hậu cung. Kiến trúc vì mái đơn giản và giản dị không chạm khắc cầu kỳ. Trong hậu cung bài trí tượng thờ hai Cô và các thị nữ hầu cận. Phía sau ngôi đền là chùa Hoài Âm được nhân dân địa phương xây dựng sau này với ý nghĩa cầu báo ơn tình siêu thoát cho linh hồn hai cô phụ nữ họ Đàm. Ngôi chùa xuất hiện bình đồ kiến trúc hình chữ đinh gồm tòa tiền đường và tòa thượng điện. Phần kiến trúc gỗ, links vì mái đơn giản và giản dị không chạm khắc. Tòa thượng điện bài trí mạng lưới hệ thống tượng Phật vừa đủ.
Khu di tích đền Cầu Khoai không những là nơi tôn thờ những nhân vật lịch sử vẻ vang xuất hiện nhiều công lao với dân với nước mà cụm di tích này còn là một nơi ghi dấu nhiều sự kiện lịch sử vẻ vang nối sát với cuộc khởi nghĩa Yên Thế do Hoàng Hoa Thám lãnh đạo. Quần thể di tích còn trực thuộc số đất đai do nghĩa quân Yên Thế thống trị trong thời kỳ khởi nghĩa, xung vòng quanh phòng đền là cả một mạng lưới hệ thống đồn lũy của nghĩa quân Yên Thế. Đền Cầu Khoai là một trong số nhiều điểm căn cứ của nghĩa quân Yên Thế trong thời kỳ khởi nghĩa. Cũng tại Khu di tích lịch sử này, nghĩa quân Yên Thế và thực dân Pháp đã nhiều phen ở thế giằng co rất quyết liệt, nghĩa quân tiêu duyệt được nhiều sinh lực địch tiêu biểu vượt trội như trận đánh Đồn Hom sát bên đền Cầu Khoai. Vùng đất Tam Hiệp, nơi xuất hiện di tích đền Cầu Khoai là địa phận hoạt động và sinh hoạt mạnh mẽ và uy lực của nghĩa quân Yên Thế do Hoàng Hoa Thám lãnh đạo cùng các tướng lãnh của ông như Cả Trọng, Cả Dinh, Cả Huỳnh, Đốc Kế…
Đồng thời nơi đó cũng xẩy ra những trận đánh quân Pháp ác liệt, như trận Đồn Hòn, Trại Tre vào tháng 3 năm 1892 và tháng hai năm 1909. Đồn Hom, đồn Hang Sọ (còn gọi là đồn Cầu Khoai). Vùng đất và nhân sự ở đây đã được mang lại lương thực, thực phẩm và nhân lực cho căn cứ Đồn Hom, thêm phần rất lớn trong việc đẩy lui cuộc tiến công với quy mô lớn của thực dân Pháp lên Yên Thế ngày 25/3/1892.
Tiệc tùng đền Cầu Khoai năm trước đó
Quần thể di tích đền Cầu Khoai – chùa Hoài Âm là trung tâm sinh hoạt văn hóa truyền thống tôn giáo, tín ngưỡng nơi tổ chức triển khai liên hoan tiệc tùng truyền thống lâu đời của nhân dân địa phương. Hội lệ hàng năm được tổ chức triển khai vào các ngày 23, 24, 25 tháng Giêng âm lịch. Tiệc tùng xuất hiện nhiều nghi lễ và các vui chơi dân gian mang đậm bản sắc văn hóa truyền thống dân tộc. Buổi sáng ngày 23 nhân dân địa phương rước kiệu từ đền Cầu Khoai lên chùa Diễn, rồi lại rước xuống chùa Lèo. Các vui chơi dân gian trong liên hoan tiệc tùng như: đánh đu, ném còn, đua ngựa, đấu võ, hát lượn…thể hiện tinh thần thượng võ và khát vọng tự do của người dân địa phương. Buổi tối có những gánh hát về diễn trò, bày tỏ lòng tôn kính ngưỡng vọng các vị thánh được tôn thờ ở đây.
Với lợi ích lịch sử vẻ vang văn hóa truyền thống và là nơi ghi dấu sự kiện lịch sử vẻ vang của cuộc khởi nghĩa Yên Thế. Di tích đền Cầu Khoai là một trong 23 di tích và cụm di tích thuộc Mạng lưới hệ thống di tích lịch sử vẻ vang Những xung quanh vị trí khởi nghĩa Yên Thế ở Bắc Giang được Thủ tướng Chính phủ ra Quyết định số 548/QĐ-TTg ngày 10/5/2012 xếp hạng là Di tích vương quốc đặc biệt quan trọng./.
