Di tích grasp Xóm Trại nằm tại phía Đông sườn núi khụ Trại thuộc xóm Trại, xã Tân Lập, huyện Lạc Sơn, tỉnh Hoà Bình. Từ thành phố Hoà Bình theo quốc lộ 6 đến ngã ba Mãn Đức, theo đường 12A đến ngã ba Xưa, rẽ trái theo đường 12B khoảng 8km, rẽ trái theo đường liên xã đi Tân Lập khoảng 4km là đến di tích.
Hang xóm Trại nằm trên độ cao 15m so với mặt thung lũng, cửa grasp rộng 8m quay theo phía Đông hơi chếch Bắc 600, grasp ăn vào trong 13m; cửa grasp cao 10m. Cửa xuất hiện hình vòng cung trong grasp sáng sủa, thoáng đãng, năng lượng rất có thể lọt vào tận đáy grasp.
Di tích grasp xóm Trại do đoàn Địa chất 203 phát hiện thấy trước tiên vào năm 1980.
Tháng 7 năm 1980, đoàn cán bộ của Viện Khảo cổ học Việt Nam và đoàn Địa chất 203 đã tổ chức khảo sát và xác minh khu vực khảo cổ học grasp Xóm Trại. Tại đây Đoàn đã tổ chức đào một hố thám sát 1m x 1m, thu được 108 hiện vật đá và một số trong những xương động vật nhiều chủng loại, kết quả khảo sát đã cho chúng ta thấy grasp xóm Trại là một di tích văn hoá Hoà Bình xuất hiện tầng văn hoá dầy, hiện vật phong phú.
Nhằm tích lũy một bộ sưu tập hiện vật phong phú tìm hiểu cho Văn hoá Hoà Bình ở Việt Nam, để sẵn sàng cho Hội nghị khoa học về “Văn hoá Hoà Bình” Viện Khảo cổ học Việt Nam đã tổ chức khai thác di chỉ grasp Xóm Trại tháng 5/1981.
Kết quả đợt khai thác đã thu được một.150 hiện vật, tất cả công cụ đá và xương. Đoàn khai thác đã đánh giá và thẩm định grasp xóm Trại là một di tích tiêu biểu vượt trội của nền Văn hoá Hoà Bình xuất hiện niên đại thuộc sơ kỳ thời đại đá mới ở Việt Nam. Tháng 8 năm 1982, Viện Khảo cổ tiếp tục đào thám sát lại grasp xóm Trại lần thứ 3 để xác lập trữ lượng tư liệu trong Văn hoá Hoà Bình.
Theo đánh giá và thẩm định của rất nhiều nhà khoa học Hang xóm Trại là loại di tích cư trú và xưởng chế tác công cụ trong grasp động núi đá vôi của người dân văn hoá Hoà Bình.
Tầng văn hoá: ở grasp Xóm Trại vốn rất dày gần 4m, nhưng phần trên đã trở nên nhân dân tìm hiểu san phẳng làm một ngôi chùa nhỏ nên tầng văn hoá chỉ sót lại 3m.
Tầng văn hoá gồm hầu hết là ốc vặn bị chặt đít và vỏ ốc núi, ốc sên khá thuần chất từ trên xuống dưới. Ở độ sâu gần 1m, xuất hiện một lớp vỏ ốc bị đốt cháy dày từ 0,50m đến 0,8m. Lớp ốc cháy phân bổ gần khắp mặt grasp, cao ở xung vòng quanh và thấp dần vào giữa grasp. Trong tầng văn hoá ngoài công cụ đá, còn tồn tại nhiều vỏ trai và xương răng động vật.
Hiện vật: trong 3 lần thám sát và khai thác số hiện vật thu được tại grasp Xóm Trại là: 1.441 hiện vật đá, trên 100 nhiều chủng loại hiện vật xương sừng khác.
Trong lần đào thám sát lần 1 (năm 1980), các hiện vật đá thu được 108 tiêu bản.
Trong đợt khai thác tháng 5 năm 1981, số hiện vật thu được một.150 hiện vật.
Công cụ đá: 1.150 chiếc đều được chế tác từ đá cuội, được ghè đẽo cảnh giác vòng quanh rìa tạo hình dáng ổn định. Phần lớn được ghè đẽo một mặt, vỏ cuội còn không thay đổi cả hai mặt, phát hiện thấy được 22 công cụ mài lưỡi, trong đó gồm 1 đục và 21 rìu
Công cụ xương: 25 chiếc, phân bổ ở những độ sâu không giống nhau trong đó hầu hết là nhiều chủng loại đục hay công cụ đào bản rộng. Những công cụ loại này là những mảnh xương ống lớn, phần lưỡi được mài mỏng. Xuất hiện một mũi nhọn tròn được mài nhẵn toàn thân tương tự như là mũi tên.
Mảnh gốm: Thu nhặt được một số trong những mảnh gốm ở lớp vỏ ốc bị sáo trộn trên mặt grasp. Ngoài mặt, vài mảnh gốm trang trí văn khắc vạch phức tạp thuộc quá trình muộn, một số trong những mảnh gốm thô dầy trang trí văn thừng xuất hiện niên đại sớm hơn.
Trong di tích grasp xóm Trại, ngoài ra hiện vật bằng đá tạc, xương, sừng, gốm còn thu được tương đối nhiều các tàn tích các vỏ nhuyễn thể và thực vật. Đặc trưng là đã tìm thấy các mảnh vỏ trấu, hạt thóc và một số trong những hạt gạo cháy dở nằm tại độ sâu từ 0 – 80cm. phát hiện thấy ra lối đi cổ xuất hiện niên đại hàng vạn năm cách ngày này.
Việc phát hiện thấy ra lối đi cổ tại grasp xóm Trại xuất hiện niên đại hàng vạn năm cách ngày này, chứng tỏ grasp xóm Trại vừa là nơi cư trú lâu dài, vừa là công xưởng để chế tác công cụ của người dân Văn hoá Hoà Bình, việc phát hiện thấy được những hạt gạo, vỏ trấu trong tầng văn hoá của grasp xóm Trại rất có thể là một minh chứng vật chất về một nền nông nghiệp trồng lúa nước sơ khai ở thời Văn hoá Hoà Bình.
Hiện nay di tích grasp xóm Trại đã được tu bổ tôn tạo các hạng mục, để phục vụ cho việc tham quan, phân tích về văn hoá Hoà Bình. Di tích grasp xóm Trại nằm tại trung tâm của vùng Mường cổ (Mường Vang), đến với di tích grasp xóm Trại khách nước ngoài sẽ sở hữu điều kiện kèm theo tham quan tìm hiểu về khu vực văn hoá dân tộc Mường và một khung cảnh tự nhiên tuyệt vời của thung lũng Mường Vang, một trong bốn mường lớn của tỉnh Hoà Bình./.
