Đến với Khu di tích Quốc gia quan trọng rừng Trần Hưng Đạo tất cả chúng ta không những được tìm hiểu truyền thống lịch sử lịch sử vẻ vang với nhiều điểm di tích mà còn phải được tìm hiểu, chiêm ngưỡng và ngắm nhìn vẻ đẹp của khu rừng rậm nguyên sinh.
Khu di tích Quốc gia quan trọng rừng Trần Hưng Đạo phân bổ trên địa phận 2 xã Tam Kim, Hoa Thám (Nguyên Bình), là trung tâm mạng lưới hệ thống các di tích lịch sử vẻ vang cách mạng tương quan tới sự kiện xây dựng Đội Việt Nam tuyên truyền Giải phóng quân (VNTTGPQ), gồm 5 điểm di tích: Di tích Khu rừng Trần Hưng Đạo; hold Thẳm Khẩu; đồn Phai Khắt; Vạ Phá, xã Tam Kim và di tích đồn Nà Ngần, xã Hoa Thám.
Khu di tích Quốc gia quan trọng rừng Trần Hưng Đạo nơi tàng trữ những địa danh, hiện vật nối liền với quá trình lịch sử vẻ vang quan trọng trọng điểm, có mức giá trị lịch sử vẻ vang quan trọng trọng điểm riêng với cách mạng Việt Nam; nối liền với việc nghiệp hoạt động và sinh hoạt cách mạng của Chủ tịch Hồ Chí Minh và cuộc sống hoạt động và sinh hoạt của Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Là nơi tận mắt chứng kiến ngày xây dựng Đội và diễn biến hai trận đánh trước tiên đồn Phai Khắt và đồn Nà Ngần.
Rừng Trần Hưng Đạo là một khu rừng rậm nguyên sinh, diện tích quy hoạnh 201,7 héc ta. Khu rừng xuất hiện 4 điểm di tích: Khu vực xây dựng Đội VNTTGPQ (22/12/1944); lán nghỉ và bếp ăn của Đội VNTTGPQ; mỏ nước phục vụ nước sinh hoạt cho Đội VNTTGPQ; Đỉnh Slam Cao – nơi đồng chí Võ Nguyên Giáp và Ban lãnh đạo Đội VNTTGPQ đặt trạm quan sát.
Đến với khu rừng rậm Trần Hưng Đạo, thương hiệu trước tiên là bức phù điêu 34 chiến sỹ trong buổi lễ xây dựng Đội VNTTGPQ. Trước bức phù điêu xuất hiện 1 khoảng sân nhỏ lát đá, các đoàn khách hàng về nguồn thường làm lễ báo công tại đây. Từ bức Phù điêu 34 chiến sỹ theo tuyến đường bê tông với những bậc cao dần, hai bên là những cây cổ thụ cao rợp bóng; đi khoảng 200 m đến ngã ba rẽ phải xuống khoảng 10 bậc là khu đất nền bằng nơi ghi dấu sự kiện xây dựng Đội VNTTGPQ. Đến đây, tất cả chúng ta không khỏi xúc động khi phát hiện thương hiệu cây sau sau già, nơi giương cao lá cờ đỏ sao vàng tận mắt chứng kiến sự Thành lập và hoạt động của Đội VNTTGPQ. Tại khu vực này, năm 1994 đã dựng một nhà Bia trung tâm. Vị trí trung tâm đặt bia ghi dấu sự kiện, 4 mặt bia chữ vàng khắc toàn văn bản Chỉ thị xây dựng Đội VNTTGPQ; 10 lời thề danh dự do đồng chí Võ Nguyên Giáp đọc trong lễ tuyên thệ (sau này trở thành lời thề danh dự của Quân đội nhân dân Việt Nam); list 34 chiến sỹ.
Nằm cách nhà bia trung tâm khoảng 30m, tuyến đường với những hàng cây cổ thụ rợp bóng đưa tất cả chúng ta đến khu vực 2 dãy nhà nghỉ – bếp ăn được tôn tạo xây dựng, mô phỏng lán nghỉ của Đội VNTTGPQ. Đối lập lán nghỉ là dãy nhà bếp ăn của Đội VNTTGPQ, đến đây tất cả chúng ta sẽ tiến hành nghe kể về bữa cơm đạm bạc trong buổi đầu xây dựng Đội, thể hiện tinh thần quyết tâm, ý chí chiến đấu đánh thắng quân thù xâm lược, giành song lập tự do cho Tổ quốc.
Từ trung tâm lán nghỉ – bếp ăn theo tuyến đường nhỏ xuống khoảng 50m tất cả chúng ta thấy một mỏ nước, nơi lấy nước sinh hoạt của Đội VNTTGPQ. Tại đây xung xung quanh vẫn còn đó những cây sấu cổ thụ Đội VNTTGPQ đã dùng lá và quả để phục vụ sinh hoạt hằng ngày.
Từ nhà bia trung tâm, tiếp tục đoạt được những bậc đá cao dần, qua 505 bậc tất cả chúng ta đến đỉnh Slam Cao, tốt nhất của núi Dền Sinh. Từ đó rất có thể quan sát các phía, thấy đồn Phai Khắt, làng Phai Khắt, núi Thẳm Khẩu, đồn Nà Ngần, đồn Benle bên đường số 3B trên đường đến đèo Cao Bắc, nên đồng chí Võ Nguyên Giáp và Ban lãnh đạo Đội đã phân tích đặt trạm quan sát. Tại đây, đồng chí Võ Nguyên Giáp đã trực tiếp quan sát để lấy ra các phương án đánh đồn Phai Khắt. Ngoài ra, đây còn là một khuôn viên giành cho khách nước ngoài nghỉ chân để tận tận hưởng không khí trong lành với những cơn gió lộng để quên hết những mệt mỏi mỏi sau thời điểm đoạt được được đỉnh núi.
Sau khi đoạt được đỉnh Slam Cao, tất cả chúng ta quay trở lại làng phai Khắt, từ trung tâm làng Phai Khắt theo đường mòn quốc bộ khoảng 500m đến hold Thẳm Khẩu. Ở lưng chừng núi, hold Thẳm Khẩu sâu khoảng 03 m, dài khoảng 12m, rất có thể trú được khoảng 40 người. Hang khô, thoáng, trong hold xuất hiện nhiều mô đá nhỏ không phẳng, khu vực này rất kín đáo, thuận tiện cho việc quan sát và nhận vấn đề liên lạc. Bên phải hold xuất hiện một phiến đá to, tương đối cân đối, được sử dụng làm bàn để vẽ sơ đồ sẵn sàng đánh Đồn Phai Khắt, Nà Ngần.
Trong quá trình năm 1941 – 1944, hold Thẳm Khẩu được sử dụng làm trạm liên lạc, đưa cơm phục vụ cho những đồng chí hoạt động và sinh hoạt cách mạng, quan trọng là nơi tập trung chuyên sâu của Đội VNTTGPQ vào trong ngày 24/12/1944 để sẵn sàng đánh Đồn Phai Khắt.
Khu di tích Quốc gia quan trọng rừng trần Hưng Đạo còn hai khu vực ghi dấu chiến công oanh liệt, mưu trí trước tiên của Đội ngay sau ngày xây dựng. Đó là Đồn Phai Khắt, xã Tam Kim và Đồn Nà Ngần, xã Hoa Thám.
Đồn Phai Khắt là nơi tận mắt chứng kiến trận đầu ra quân của Đội VNTTGPQ (25/12/1944). Đồn là nhà đất của đồng chí Nông Văn Lạc được xây dựng từ thời điểm năm 1940. Từ đó xuất hiện 3 lối đi các ngả, về phía Nam đi Ngân Sơn (Bắc Kạn), về phía Đông Bắc đi Nà Ngần và một tuyến đường độc đạo ra châu lỵ Nguyên Bình. Năm 1943, thực dân Pháp đã chiếm nhà đất của đồng chí Nông Văn Lạc để làm đồn. Hiện nay, Đồn Phai Khắt đã được tu sửa trở thành Nhà trưng bày bổ sung cập nhật của Khu di tích lịch sử. Ở đây xuất hiện trưng bày thương hiệu, hiện vật tái hiện buổi lễ xây dựng Đội VNTTGPQ.
Từ trung tâm làng Phai Khắt rẽ trái theo đường xe con liên xã (Tam Kim – Hoa Thám) khoảng 20 km tất cả chúng ta đến di tích Đồn Nà Ngần.
Đồn Nà Ngần thuộc xã Cẩm Lý, nay là xã Hoa Thám (Nguyên Bình), là nơi ghi dấu trận đánh thứ 2 giành thắng lợi của Đội VNTTGPQ (26/12/1944). Đồn Nà Ngần nằm trên một đồi cao, vị trị hiểm trở, từ ngoài vào phải qua mấy thung lũng. Địch chọn nhà đất của ông Nông Văn Pảo (tức Phó Lý Pảo) làm một đồn lính. Nhà của Phó Lý Pảo là ngôi nhà sàn kiên cố nhất trong bản, xuất hiện hàng rào kín mấy lớp xung xung quanh.
Hiện nay ngôi nhà cũ không thể, chỉ với bãi đất hoang nhân dân sử dụng trồng hoa màu. Khu vực đồn Nà Ngần đã dựng nhà bia ghi dấu chiến công oanh liệt của Đội.
Di tích Vạ Phá thuộc xóm Bản Um, xã Tam Kim là một thung lũng rộng tương đối cân đối ngay chân đồi Slam Khẩu, phía trước rất có thể thấy cánh đồng Bản Um và đường vào Khu di tích lịch sử Quốc gia quan trọng rừng Trần Hưng Đạo, phía sau là đồi Slam Khẩu xuống xã Thượng Ân (Ngân Sơn, Bắc Kạn). Là nơi kín kẽ, xa dân. Tại đây Tổng bộ Việt Minh Cao Bằng đã mở lớp huấn luyện, huấn luyện, tu dưỡng cán bộ cho toàn tỉnh do các đồng chí Võ Nguyên Giáp, Lê Thiết Hùng phụ trách vào tháng 2/1944. Lớp huấn luyện quân sự là bước sẵn sàng về lực lượng, thêm phần tích cực vào việc xây dựng Đội VNTTGPQ. Hiện nay, Vạ Phá còn dấu tích lán trại của lớp học quân sự, tại đó vẫn còn đó những hòn đá cuội để kê chân giường.
Đến với Khu di tích Quốc gia quan trọng rừng Trần Hưng Đạo tất cả chúng ta không những được tìm hiểu truyền thống lịch sử lịch sử vẻ vang với nhiều điểm di tích mà còn phải được tìm hiểu, chiêm ngưỡng và ngắm nhìn vẻ đẹp của khu rừng rậm nguyên sinh. Ở đây vẫn giữ được vẻ hoang sơ, nhiệt độ thoáng mát xung quanh năm, thu hút hàng nghìn khách hàng khách nước ngoài trong và ngoài nước đến tham quan di tích lịch sử vẻ vang, thưởng ngoạn thắng cảnh và du ngoạn sinh vật đầy thú vị và ý nghĩa.
Di tích Quốc gia quan trọng rừng Trần Hưng Đạo ngày càng trở nên được tâm điểm góp vốn đầu tư tôn tạo và phát huy lợi ích. Hiện nay, Bộ Quốc phòng đang tôn tạo một trong những hạng mục trong Khu di tích lịch sử./.
