Đã từ lâu, đảo Quan Lạn, Vân Đồn được nhiều người biết tới, bởi nơi đó là điểm đến lựa chọn phượt biển khá nổi tiếng với phong cảnh tự nhiên hoang sơ, những bãi tắm biển cát trắng mịn trải dài hàng cây số, yêu thích hợp cho chuyến tham quan nghỉ ngơi vào mùa hè, mà không nhiều người biết được, ở đây còn tồn tại một mạng lưới hệ thống cụm di tích lịch sử dân tộc có đình, chùa, đền với lối kiến trúc rất riêng, mang đậm bản sắc văn hoá của dân cư vùng biển. Đó là cụm di tích đình, đền, chùa Quan Lạn.
Nằm ở trước mặt bến Đình, nơi ra mắt tiệc tùng, lễ hội Quan Lạn (hội đua bơi thuyền) được tổ chức triển khai vào tháng 6 âm lịch hàng năm, cụm di tích lịch sử dân tộc, kiến trúc, thẩm mỹ và nghệ thuật, đình, chùa, đền Quan Lạn được Bộ Văn hoá, Thông tin (nay là Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch) công nhận là di tích lịch sử dân tộc, thẩm mỹ và nghệ thuật cấp vương quốc vào năm 1990.
Cụm di tích này được xây dựng liền kề, nối tiếp nhau trên một dải đất tại xã Quan Lạn, Vân Đồn. Mỗi dự án công trình kiến trúc ở đây đều mang những dấu ấn riêng. Điểm trước tiên mà khách nước ngoài đặt chân đến đó là đình Quan Lạn. Ngôi đình hiện tại được xây dựng vào trong năm 1890-1900, gồm một bái đường nối với hậu cung. Trên nóc đình xuất hiện hình lưỡng lengthy chầu nguyệt, các đầu đao uốn cong. Bên trong đình được trang trí hầu hết là hình tượng rồng, phượng và hoa lá được chạm khắc tỉ mỉ và rất rất dị tạo thành bức tranh thẩm mỹ và nghệ thuật hoành tráng. Đình còn cất giữ được 18 sắc phong từ đời vua Thiệu Trị năm thứ nhất (1841) đến đời Bảo Đại. Và nhiều ngôi đình khác ở làng quê Việt Nam, đình Quan Lạn thờ thành hoàng làng, các vị tiên công xuất hiện công quai đê lập ấp dựng làng, tiếp sau đó phối thờ tướng Trần Khánh Dư – người dân có công lớn trong trận đánh thuyền lương giặc Nguyên Mông và gắn bó với vùng đảo này. Đình Quan Lạn còn thờ cả Dương Không Lộ và “Tứ vị Thánh nương” là những vị thần được truyền tụng thường che chở cho những người dân đi biển.
Liền kề ngay đình Quan Lạn là chùa Quan Lạn, chùa xuất hiện lối kiến trúc giản dị với 3 gian, phía sau nhô ra một hậu cung. Ngoài cùng là tam quan, sau đến bái đường và hậu cung. Chùa Quan Lạn thờ phật và bà chúa Liễu Hạnh. Trong chùa còn tồn tại tượng cụ Hậu, một người dân địa phương xuất hiện nhiều sức lực đóng góp xây dựng chùa. Bức tượng phật là một bà cụ già Việt Nam tươi tắn, hiền hoà, chất phác đã tạo ra nét rất dị của ngôi chùa.
Ngay cạnh chùa Quan Lạn là miếu, nghè Quan Lạn thờ ba bằng hữu họ Phạm gồm Phạm Công Chính, Phạm Quý Công và Phạm Thuần Dụng. Theo bia đá tại đây khắc ghi, ba vị tướng này là người Quan Lạn. Ba tướng đã lập công lớn trong ba lần chống giặc Nguyên Mông (1258-1285-1288). Trong ba lần đó, phải nói đến lần thứ 3 vào tháng 1/1288, dưới sự lãnh đạo tài tình của Nhân Huệ Vương, Trần Khánh Dư, ba vị tướng đồng thời quân dân Vân Đồn đã tiêu diệt trên 100 con thuyền và hơn 70 hộc lương cùng khí giới của triều đình nhà Nguyên do tướng Nguyên là Trương Văn Hổ lãnh đạo tại dòng sông Mang, xã Quan Lạn, Vân Đồn, góp thêm phần tạo ra sự thắng lợi Bạch Đằng lịch sử dân tộc tháng 4/1288. Đền này được xây dựng lên để tưởng nhớ công lao to lớn của ba vị tướng tài năng, ba nhà quân sự sắc bén của Vân Đồn, đã từng gắn bó vào sinh ra tử để trấn giữ nơi cửa biển tiền tiêu Đông Bắc của Tổ quốc.
Cách mạng lưới hệ thống chùa Quan Lạn khoảng 1,5km là đền thờ Trần Khánh Dư, một vị danh tướng nhà Trần đã xuất hiện công lớn trong trận chiến chống quân xâm lược Nguyên Mông. Năm 2010, ngôi đền này đã được trùng tu, tôn tạo lại, là vấn đề di tích lịch sử dân tộc trực thuộc cụm di tích vương quốc tại xã Quan Lạn.
Nếu xuất hiện dịp đến Quan Lạn, khách nước ngoài hãy ghé tham quan cụm di tích này để hiểu thêm về ý nghĩa, bề dày lịch sử dân tộc, bản sắc văn hoá rất dị của nhân sự và vùng đất Quan Lạn, Vân Đồn./.
