Người Mông ở bản Nà Tấu với tục giã bánh dày ngày xuân

Bánh dày, theo ý niệm của người Mông, là thứ bánh tượng trưng cho mặt trăng và mặt trời, là nguồn gốc sinh ra nhân sự và vạn vật trên mặt đất. Người Mông ở xã Nà Tấu , huyện Điện biên, tỉnh Điện biên, thường giã bánh dày vào dịp Tết hoặc khi kết thúc vụ mùa.

Trong mẩu chuyện với Cửa Hàng chúng tôi, Giàng A Chợ, ở xã Nà Tấu, huyện Điện biên, tỉnh Điện biên vẫn còn đó vui. Không vui sao được vì 8 đứa trai, phụ nữ của Nà Tấu tham gia thi giã bánh dày trong thời gian ngày hội văn hoá các dân tộc tỉnh Điện biên vừa đạt giải quán quân của hội thi.

Miệng anh cười, mắt anh cũng cười khi kể về tục giã bánh dày, bằng thứ tiếng phổ thông pha lẫn tiếng Mông, lơ lớ: Cụ công cụ bà cũng không dạy bảo gì đâu nhưng lớn lên là Cửa Hàng chúng tôi đã biết giã bánh dày là phong tục, tập quán của người Mông. Cứ vào dịp Tết, ngày 29 Tết là ngâm gạo, giã bánh dày. Bánh dày thì ai cũng ưa thích, cụ già, em nhỏ đều ưa thích cả. Bánh dày này để được lâu, khoảng một tháng cũng khá được. Nó chỉ cứng lại, tiếp sau đó mình đem rán lên thì rất ngon, rất giòn. Nếu bánh dày xuất hiện gạo thơm nữa thì sẽ càng thơm.

Trong bản người Mông, nhà nhà làm bánh dày, cả bản cũng làm bánh dày.Thứ bánh làm từ nếp, giã nhuyễn, nặn hình tròn trụ, tiếp sau đó đưa lên những chiếc lá dong xanh này cũng coi như thức ăn hằng ngày nên người Mông thường làm bánh để mang lên nương, lên rẫy dùng khi đói lòng. Nhưng cũng xuất hiện khi làm bánh trong những ngày giỗ người đã khuất.

Giàng A Chợ kể: Tục lệ chính tương quan đến bánh dày là giã bánh dày để thờ cúng ông bà, cha mẹ. Làm bánh dày để mời ông bà, cha mẹ đã mất về chia vui ngày tết cùng mái ấm gia đình. Mình đặt bánh dày trên bàn thờ cúng để mời họ. Phong tục của tôi là trong thời gian ngày giỗ cha mẹ, ông bà cũng phải giã bánh dày. Trong ngày ấy, làm một chiếc bánh to, đặt trên cái mẹt thờ đến hết ngày giỗ. Tức là nhân sự, người sống ăn bánh dày, chết đi cũng ăn bánh dày.

Cũng luôn tồn tại khi cả bản người Mông cùng giã bánh dày. Ấy là lúc Tết đến. Cứ tối ngày 29 tháng sau cùng của năm thì nhà nhà, người người trong bản người Mông ngâm gạo, đồ xôi. Đến sáng ngày 30 thì giã bánh, chiều 30 thì làm thủ tục ăn Tết gà (Tết của người Mông). Cho nên, trong thời gian ngày Tết, cả bản người Mông cứ thậm thịch tiếng chày giã bánh, nồng đậm mừi hương của nếp giã bánh dày.

Chuyện làm bánh dày cũng công phu và mất thời hạn. Giàng Thị Khía, người tham gia vào đội thi giã bánh dày của xã Nà Tấu thời điểm ngày hôm nay, nói rằng phải xát gạo, ngâm gạo, đồ xôi, giã bánh rồi mới nặn bánh. Tức là cũng phải mất một ngày thì mới có thể làm xong một mẻ bánh. Giàng Thị Khía cho thấy:Cách làm bánh dày ngon thì trước tiên phải chọn gạo. Gạo ngon tức là gạo nếp cẩm, hoặc là gạo trắng nhưng hạt gạo phải to đều, khi đồ lên phải thật dẻo.

Mình ngâm gạo trong vòng 1 ngày, lúc đồ thì cũng phải đồ lâu, khoảng 1 tiếng, để cơm chín kỹ. Tức là lúc sờ thấy hạt gạo đã dẻo thì thêm một ít nước lên mặt phẳng gạo để gạo chín thêm vào cho mềm, dẻo, càng xuất hiện độ dính thì sẽ càng tốt. Khi sẵn sàng chuẩn bị giã thì chọn vừng, rang lên và giã. Còn phải luộc trứng, bỏ đi lòng trắng, chỉ lấy lòng đỏ để xoa tay và xoa các dụng cụ để nặn bánh để không biến thành dính. Đồ gạo xong, lúc xôi còn đang nóng thì phải mang ra để giã luôn. Nếu để nguội mới giã thì bánh không nhuyễn, sẽ cứng, khô và khi nặn bánh thì bánh sẽ bị nứt nẻ, không ngon. Giã xong rồi thì cũng phải nặn bánh ngay, nếu để nguội thì không nặn được.

Giã bánh dày không chỉ là là chuyện trong những mái ấm gia đình người Mông ở Nà Tấu. Bản văn hoá này giờ xuất hiện tới hàng trăm đội chuyên giã bánh dày và thường xuyên được mời đi trình diễn, trình làng về tục giã bánh dày trong những ngày hội văn hoá các dân tộc trên tỉnh. Thời điểm hôm nay, Nà Tấu xuất hiện tới 2 đội, mỗi đội 2 nam, 2 nữ, tham gia hội thi giã bánh dày. Bọn đàn ông phải là đứa khoẻ mạnh mới mang được chày giã bánh. Còn bọn phụ nữ thì phải là đứa khéo tay.

Vàng A Thắng, thành viên của đội giã bánh dày Nà Tấu, cho thấy: Từ tối qua, đội tôi đã ngâm gạo rồi. Đến sáng thì đồ gạo lên rồi giã. Giã khoảng 10 đến 15 phút. Chày giã nặng khoảng 30 đến 40 kg. Khi giã phải đều tay và phải cố rất là thì gạo mới đều và dẻo được. Giã đến khi gạo thật dẻo là được. Nam thì giã bánh còn nữ thì nặn bánh. Mệt mỏi lắm. Nhưng thời điểm ngày hôm nay được giải cao thì ưa thích lắm. Tham gia nhiều liên hoan tiệc tùng rồi. Còn ở trong bản thì lúc nào thì cũng giã bánh dày. Khi nào đến Tết thì sẽ càng giã nhiều hơn thế.

Khi bánh dày còn là một vật cúng lễ, còn là một món ăn truyền thống cuội nguồn của người Mông, thì đàn ông, phụ nữ người Mông ở Nà Tấu vẫn còn đó giã bánh dày./.