Sông Ba Chẽ là một trong những dòng sông lớn số 1 tỉnh Quảng Ninh và lớn số 1 trong mạng lưới hệ thống sông suối Ba Chẽ. Bắt nguồn từ núi Am Váp trên đất Hoành Bồ, sông Ba Chẽ dài 80km, chảy qua nhiều xã của huyện Ba Chẽ trước lúc đổ ra biển. Cửa sông Ba Chẽ gặp cửa sông Tiên Yên ở phía Bắc và cửa sông Voi Lớn ở phía Nam. Chỗ gặp gỡ ba cửa sông là một gốc tên Ba Chẽ (ba chẽ sông) và nay là tên huyện. Từ bao đời nay, nơi cửa sông Ba Chẽ tồn tại hai ngôi miếu cổ đó là miếu Ông và miếu Bà, nối sát với mẩu truyện lui quân lánh thế giặc Nguyên Mông của hai vua Trần năm 1285.
Miếu Ông và miếu Bà thuộc xã Nam Sơn, nằm đối lập hai bờ sông Ba Chẽ, soi bóng xuống dòng nước trong xanh, sơn thuỷ thơ mộng, cách cầu Ba Chẽ khoảng gần 1km. Miếu Bà thờ Mẫu Thượng Ngàn (bà chúa rừng xanh), theo dân gian, bà là hồn thiêng sông núi. Giống như nhiều nơi ở trung du, miền núi và đồng bằng Bắc Bộ, ở Quảng Ninh, Mẫu Thượng Ngàn được thờ ở nhiều nơi, riêng rẽ hoặc phối thờ trong những chùa, đền nhưng miếu thờ ở nơi cửa biển, lại được xếp hạng di tích cấp tỉnh thì chỉ mất ở Ba Chẽ.
So với miếu Bà, miếu Ông xuất hiện quy mô hơn hết về kiến trúc và tầm vóc lịch sử vẻ vang. Theo truyền thuyết dân gian và so sánh với những di vật sót lại tại miếu, các nhà phân tích nhận định rằng miếu Ông xuất hiện từ thế kỷ XIII. Theo tài liệu của Viện Hán nôm thủ đô hà nội, miếu Ông mang tên cổ là Tam Trĩ linh từ (miếu Tam Trĩ rất linh), thờ Lê Bá Đức (hay Lê Tự Đức) – người dân có công trong cuộc kháng chiến chống giặc Nguyên Mông năm 1285 tại Ba Chẽ. Không mong muốn, thân thế, sự nghiệp, năm sinh, năm mất của ngài không tồn tại bia ký, tư liệu nào ghi lại rõ ràng hơn. Tổng thể chỉ là truyền miệng dân gian để lại.
Cuối năm 1284, đầu xuân năm mới 1285, quân Nguyên Mông kéo sang xâm lược VN lần thứ hai. Quân giặc chia làm hai mũi gọng kìm một từ Lạng Sơn, một từ Tuyên Quang đánh xuống; lại thêm mũi thứ ba do Toa Đô lãnh đạo từ Nghệ An, Thanh Hoá đánh ra. Nhằm tránh thế giặc mạnh, hai vua Trần (Thượng hoàng Trần Thánh Tông và vua Trần Nhân Tông) đã lui về Tam Trĩ (Ba Chẽ thời nay). Giặc đuổi theo, hai vua Trần phải lui ngược lên thượng nguồn sông Ba Chẽ, đồng thời cho thuyền ngọc chạy về phía Ngọc Sơn (tức Móng Cái) để đánh lừa chúng. Chuyện này, Đại Việt Sử ký toàn thư (tập 2, NXB Khoa học xã hội – 1998, trang 54) chép rằng “thế giặc bức bách, hai vua ngầm đi chiếc thuyền nhỏ đến Tam Trĩ nguyên, sai thuyền ngự ra Ngọc Sơn để đánh lừa giặc… Tháng 3, ngày Giáp Tuất, mồng 1, hai vua bỏ thuyền đi bộ đến Thuỷ Chú. Lấy thuyền ra sông Nam Triệu (tức huyện Thuỷ Đường) vượt biển Đại Bàng vào Thanh Hoá”. Đây được nhìn nhận là cuộc rút lui sách lược ở trong phòng Trần để rồi tiếp sau đó xây dựng thế trận phản công. Vậy phải chăng Lê Bá Đức là tướng theo hộ giá vua Trần hay ngài là hào trưởng địa phương đã đứng lên tập hợp dân binh địa phương giết giặc và đã gan dạ hy sinh? Trên đảo Quan Lạn (Vân Đồn) hiện xuất hiện ba ngôi miếu thờ ba bạn bè họ Phạm, đó là miếu Đức Ông thờ Phạm Công Chính, miếu Sao Ỏn thờ Phạm Quý Công và miếu Đông Hồ thờ Phạm Thuần Dụng. Tương truyền, ba ông là người địa phương. Trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên lần thứ ba (1288), 3 bạn bè họ Phạm đã đứng lên tập hợp dân binh cùng quân nhà Trần do tướng Trần Khánh Dư lãnh đạo đánh tan đoàn thuyền lương của Trương Vân Hổ, góp thêm phần trọng điểm tạo ra sự thắng lợi Bạch Đằng lịch sử vẻ vang. Liệu giữa truyền thuyết ở miếu Ông và ba ngôi miếu ở Quan Lạn xuất hiện gì tương đương? Cho dù thân thế, sự tích về thần chủ Lê Bá Đức không sáng tỏ nhưng chuyện tạm lánh giặc của hai vua Trần được sử ghi chép và công lao với nước nhà của ngài từ lâu đã được dân gian ghi nhận, lập miếu thờ phụng âu cũng là truyền thống lâu đời đạo lý uống nước nhớ nguồn vô cùng quý báu và đẹp tươi của dân tộc Việt Nam.
Ngày 23/6/2013, miếu Ông – miếu Bà đã được xếp hạng Di tích lịch sử vẻ vang cấp tỉnh và năm 2014, Ủy Ban Nhân Dân tỉnh đã phê duyệt thiết kế Khu di tích lịch sử lịch sử vẻ vang với diện tích quy hoạnh 5ha, gồm miếu Ông, miếu Bà, chùa và một trong những hạng mục khác. Cùng năm, được sự tâm điểm của Ban Trị sự Hội Phật giáo tỉnh, di tích miếu Bà đã được tôn tạo lại và hoàn thiện ứng dụng sử dụng với diện tích quy hoạnh trên 200m2 quy mô 3 gian 2 chái. Năm 2015, miếu Ông được khởi công phục dựng trên nền cũ với tổng quy hoạch 500m2, gồm 3 gian 2 chái, mái lợp ngói mũi hài, đến nay dự án công trình đã hoàn thiện.
Ngày 7/1/2016, tại cuộc gặp gỡ một trong những cơ quan báo mạng bàn về các giải pháp tiếp thị, tuyên truyền thành phầm OCOP và danh thắng địa phương do Ủy Ban Nhân Dân huyện Ba Chẽ tổ chức triển khai, đồng chí Bùi Văn Lưu, Uỷ viên BTV, Trưởng Ban Tuyên giáo Huyện uỷ Ba Chẽ cho biết thêm, ngày 17/1 tới đây, huyện Ba Chẽ sẽ tổ chức triển khai lễ khánh thành miếu Ông đồng thời khai mạc Tiệc tùng, lễ hội trà hoa vàng. Qua các sinh hoạt tiệc tùng, huyện mong ước reviews lợi ích di tích lịch sử vẻ vang miếu Ông – miếu Bà đến phần đông nhân dân và khách nước ngoài thập phương. Từ đó tăng nhanh tăng trưởng phượt, văn hoá và tâm linh; tiếp thị tiềm năng thế mạnh mẽ của địa phương, tạo điều kiện kèm theo, tiền đề để xây dựng thương hiệu phượt đặc trưng Ba Chẽ; đồng thời thể hiện truyền thống lâu đời hiếu khách hàng của văn hoá nhân sự Ba Chẽ./.
