Rất dị nét kiến trúc lăng Khải Định – Huế

Trong 13 đời vua thì chỉ mất 8 vua là xuất hiện lăng tẩm. Tuy nhiên, trải qua biến thiên của thời hạn, lúc này chỉ sót lại 6 lăng là Lăng Gia Long, Lăng Khải Định, Lăng Minh Mạng, Lăng Tự Đức, Lăng Đồng Khánh, Lăng Dục Đức. Trong đó lăng của Vua Khải Định hay còn gọi là Ứng Lăng được xây dựng tốn nhiều công sức của con người và tiền của nhất, và thời hạn để xây dựng cũng lâu nhất, trải dọc qua 11 năm trong một trung tâm quần thể không đến 1 hecta (chiếm diện tích quy hoạnh nhã nhặn so với những đời vua trước).

Lăng Khải Định thuộc xã Thủy Bằng, huyện Hương Thủy, tỉnh Thừa Thiên Huế, nằm cách thành phố Huế 10km và là nơi yên nghỉ của vị hoàng đế thứ 12 của triều Nguyễn – Khải Định (1885-1925).

Bước lên ngai vàng giữa tuổi 31, Khải Ðịnh say sưa với việc xây dựng cung điện, dinh thự, lăng tẩm cho bản thân và hoàng tộc như điện Kiến Trung, Cung An Ðịnh, cửa Trường An, cửa Hiển Nhơn, cửa Chương Ðức và đặc trưng là Ứng Lăng.

Ứng Lăng được xây dựng trên triền núi Châu Chữ, xuất hiện núi Chóp Vung và Kim Sơn lần lượt nằm sát tả và hữu, xuất hiện khe Châu Ê chảy từ trái qua phải gọi là “thủy tụ” và “minh đường”. Lăng xuất hiện hình khối chữ nhật với 127 bậc tam cấp và Cung Thiên Định là trọng tâm. Vật tư để xây dựng lăng gồm sắt, thép, xi-măng, ngói Ardoise… được Vua Khải Định mua từ Pháp và để trang trí thiết kế bên trong ông cho mua đồ sành sứ, thủy tinh màu… tận Trung Hoa và Nhật Bản để phục vụ công trình xây dựng.

Kiến trúc của Lăng Khải Định không tuân theo tôn chỉ một trường phái kiến trúc nhất định nào, mà là một sự phối kết hợp táo bạo nhiều trường phái kiến trúc từ Ấn Độ giáo, Phật giáo, Gothique đến Roman… đã để lại dấu ấn trên những công trình xây dựng rõ ràng và cụ thể, những cổng trụ hình tháp tác động ảnh hưởng từ kiến trúc Ấn Ðộ; trụ biểu dạng stoupa ở trong nhà Phật; hàng rào như những cây Thánh giá khẳng khiu; nhà bia với những hàng cột bát giác và vòm cửa theo lối Roman biến thể. Sự phối kết hợp đó thể hiện rõ ràng về những tác động ảnh hưởng mang ý nghĩa chất thời cuộc đến tư tưởng của Vua Khải Định, khi nền văn hóa truyền thống Đông – Tây xuất hiện sự giao thoa trong thời khắc giao thời của lịch sử dân tộc. Có lẽ rằng chính vì vậy mà lăng Khải Định xuất hiện cái lạ, xuất hiện phần ngông nghênh, phô trương và lạ mắt so với những công trình xây dựng kiến trúc truyền thống cuội nguồn của Việt Nam..

Dự án công trình kiến trúc chính của lăng Khải Định là một cung Thiên Định. Cung Thiên Ðịnh ở vị trí tốt nhất gồm 5 phần liền nhau: hai bên là Tả, Hữu Trực Phòng giành riêng cho lính hộ lăng; phía trước là Ðiện Khải Thành, nơi xuất hiện án thờ và chân dung Khải Ðịnh; vị trí trung tâm là bửu tán, pho tượng nhà vua bằng đồng nguyên khối đúc với tỷ trọng 1/1 và mộ phần ở phía dưới; trong cùng là khám thờ bài vị của vua khi quá cố. Toàn bộ thiết kế bên trong của ba gian giữa trong cung Thiên Ðịnh đều được trang trí những phù điêu ghép bằng sành sứ và thủy tinh. Ðó là những bộ tranh tứ quý, bát bửu, ngũ phúc, bộ khay trà, vương miện… Những vật tư cứng, khác hoàn toàn, qua bàn tay vàng thông minh của không ít nghệ nhân đang trở thành những tác phẩm nghệ thuật và thẩm mỹ thướt tha, sống động và vô cùng rực rỡ. Ðặc biệt chiếc bửu tán trên pho tượng đồng trong chính tẩm với những đường lượn thướt tha, thanh thoát khiến cho người xem xuất hiện xúc cảm nó được làm bằng nhung lụa, rất có thể xao động trước gió mà quên đi rằng nó đích thực là một khối bê tông cốt thép nặng gần một tấn.

Người phụ trách chính trong việc xây dựng những tuyệt tác nghệ thuật và thẩm mỹ trong lăng Khải Ðịnh là nghệ nhân Phan Văn Tánh, tác giả của ba bức bích họa “Cửu long ẩn vân” lớn vào số 1 Việt Nam. Ba tấm phù điêu này được trang trí trên trần của 3 gian nhà giữa trong cung Thiên Định. Theo đánh giá và thẩm định của những nhà trình độ chuyên môn thì lăng Khải Định thực sự là mẫu đỉnh điểm của nghệ thuật và thẩm mỹ tạo hình sành sứ và thủy tinh.

Với 11 năm xây dựng cùng với sự góp vốn đầu tư nguyên vật tư rất là kỹ lưỡng, Ứng Lăng sẽ là một trong những công trình xây dựng lăng tẩm tốn kém nhất thời đó. Tuy nhiên sự tốn kém và công phu này đã tạo nên một công trình xây dựng kiến trúc khá rực rỡ, mà bất kể ai đến thăm cũng không khỏi trầm trồ.

Ở một phương diện nào đó, sự góp vốn đầu tư thái quá của Vua Khải Định vào công trình xây dựng lăng tẩm của ông khiến cho người đời chê trách, nhưng nhìn vào lợi ích nghệ thuật và thẩm mỹ kiến trúc, lẫn trang trí thiết kế bên trong còn nằm nguyên vẹn ở từng cái cột, hàng rào, nhà bia, hay những bức khám sành sứ tinh xảo, những bức phù điêu phối kết hợp sành sứ thủy tinh khá tinh tế… người ta cũng phải thán phục thay, bởi chính đậm chất ngầu và cá tính ngạo nghễ của ông đã góp thêm phần làm cho Ứng Lăng trở thành lạ và khá lạ mắt trong lịch sử dân tộc xây dựng lăng tẩm của không ít Vua triều Nguyễn./.