Quần thể Di tích danh thắng Nhị – Tam Thanh được mệnh danh là “Đệ nhất bát cảnh xứ Lạng”, gồm: động Nhị Thanh, động Tam Thanh, thành nhà Mạc và nàng Tô Thị. Động Nhị – Tam Thanh thuộc địa phận phường Tam Thanh, thành phố Lạng Sơn, tỉnh Lạng Sơn, là những phiến thạch, grasp động xuất hiện chiều dài khoảng 50m, được thiên tạo cách thời buổi này từ 360 đến 245 triệu năm. Ðộng Tam Thanh nằm lưng chừng dãy núi xuất hiện hình đàn voi phủ phục. Cửa động phía đông, cao khoảng 8m, nối với mặt đất bằng 30 bậc đá đục vào sườn núi.
Trong động xuất hiện chùa (chùa Tam Thanh) với bức phù điêu Adiđà tạc nổi vào vách đá, cao 202 cm, rộng 65 cm, white color, khoác áo cà sa quyến rũ, tạc vào thời gian thế kỷ 17. Ở những ngách động là cung thờ trang nghiêm như Tam Bảo, Thánh Mẫu, Sơn Trang… thờ tự nhiều mô hình tín ngưỡng – tôn giáo. Vào sâu bên trong là hồ Âm Ti, nước trong veo, mát lạnh và róc rách chảy từ các nhũ đá suốt bốn mùa. Trên trần động, thật nhiều nhũ đá tạo những hình thù sinh động và kỳ bí như: cây Ngô Đồng, Tiên Ông, Sư Tử, Voi…
Vào sâu hơn, một không gian rộng khá bằng, như sân khấu nhỏ, hai bên “cánh gà” lung linh sắc màu của nhũ đá từ hai cửa thông lên trời đưa nguồn sáng tự nhiên rọi xuống. Bước tiếp lên rất cao theo những bậc tam cấp uốn lượn cheo leo bên vách đá là lên lầu Vọng Thị. Tại đây, về phía xa, bên chỏm núi khác thấy rõ tượng đá nàng Tô Thị bồng con chờ chồng.
Động Nhị – Tam Thanh là Di tích văn hóa truyền thống Quốc gia, vừa có mức giá trị danh thắng, vừa in đậm những lợi ích văn hóa truyền thống. Bên phải cửa động, trên vách đá là bài thơ khắc của Ngô Thì Sĩ (1726-1780) khi ông làm đốc trấn Lạng Sơn. Bài thơ mệnh danh vẻ đẹp tự nhiên hùng vĩ: “Suối trong tuôn chảy trên hàng trăm mỏm đá như đang trò chuyện. Quay lưng lại nhìn sang ngọn núi phía trước thấy hòn Vọng Phu”. Dọc phía trong động, những văn bia có mức giá trị về mặt sử liệu và văn học thẩm mỹ của những văn nhân, thi sĩ qua các thời kỳ lịch sử vẻ vang. Trong đó, cổ nhất là tấm bia “Trùng tu Thanh Thiền động” chế tác năm Vĩnh Trị thứ 2 (1677), do Binh sứ Bắc quân đô phủ, Đô đốc Thiêm sự, Vũ quận công Vi Đức Thắng tạo dựng để ghi lại liên quan việc xây dựng tôn tạo chùa. Một tấm bia khác, cũng luôn có lợi ích được tạc bằng chữ Nôm nổi bật ở tỉnh Lạng Sơn do Tuần phủ Thái Bình Đào Trọng Vận viết năm 1924.
Từ xa xưa, Nhân dân Việt Nam tự hào với những lợi ích tự nhiên và văn hóa truyền thống – thẩm mỹ của quốc gia mình nên đã sáng tạo bài ca dao nổi tiếng về vùng biên ải phía Bắc Tổ quốc: “Đồng Đăng có phố Kì Lừa/Có nàng Tô Thị, có chùa Tam Thanh/Ai lên xứ Lạng cùng anh/Bõ công bác mẹ sinh thành ra em…”. Ngày nay, Lạng Sơn không chỉ là là một trong những vùng biên thiêng liêng của Tổ quốc Việt Nam mà còn phải là vấn đề phượt quan trọng đặc biệt và nổi tiếng trên bản vẽ phượt của nước Việt Nam./.
