Ngọ Môn là thương hiệu nối sát với đất cố đô Huế, mặc nhiên là như vậy. Đó là một dự án công trình kiến trúc rực rỡ có mức giá trị trên nhiều phương diện. Đồng thời cầu Trường Tiền, Kỳ Đài, tháp chùa Thiên Mụ, Ngọ Môn là thương hiệu tiêu biểu vượt trội nhất của thành phố Huế và Quần thể di tích cố đô Huế – Di sản văn hóa truyền thống toàn cầu.
Một tuyệt tác kiến trúc
Ngọ Môn là cổng chính phía nam của Hoàng thành Huế, cũng được nhìn nhận là diện mạo của Hoàng thành và vương triều phong kiến. Ngọ Môn được xây dựng dưới thời vua Minh Mạng – vua thứ 2 ở trong phòng Nguyễn.
Năm 1833, trong công cuộc thiết kế xây dựng, tăng cấp tổng thể Hoàng cung triều Nguyễn, vua Minh Mạng đã cho xây dựng Ngọ Môn – cổng chính phía nam Hoàng thành. Tại vị trí này trước kia xuất hiện kiến trúc Nam Khuyết đài, được xây dựng dưới thời Gia Long. Trên đài xuất hiện điện Càn Nguyên, hai bên xuất hiện hai cửa là tả Đoan Môn và hữu Đoan Môn. Toàn bộ các kiến trúc này đã biết thành triệt giải để xây dựng Ngọ Môn.
Theo Kinh Dịch, vua luôn ngồi quay mặt về phía nam để trị thiên hạ. Chính vì vậy, toàn cảnh Kinh thành, Hoàng thành được thiết kế xây dựng theo nguyên tắc “tọa càn hướng tốn” (tây-bắc – đông nam). Ngọ Môn cũng là cổng lớn số 1 trong 4 cổng Hoàng thành. Căn cứ trên la bàn, phía nam thuộc phía “ngọ” trên trục “tý – ngọ” (bắc – nam), vì thế, tên gọi Ngọ Môn mang ý nghĩa về khuôn viên, phương phía chứ không phải về thời hạn. Là cổng chính nhưng Ngọ Môn không được sử dụng nhiều vì mang tính chất nghi thức cao. Cổng thường chỉ mở trong những dịp quan trọng đặc biệt như khi vua ra vào Hoàng thành xuất hiện đoàn ngự giá, hay trong những dịp tiếp đón sứ thần ngoại quốc trọng điểm của Hoàng cung.
Về mặt công suất, Ngọ Môn không những là cổng Hoàng thành, mà còn phải là một lễ đài khuynh hướng về quảng trường rộng lớn phía trước từ lớp tường Hoàng thành tới lớp tường Kinh thành – nơi thẳng trục xuất hiện kiến trúc trọng điểm khác là Kỳ đài nằm ở trong tường của Kinh thành. Lễ đài và quảng trường này là nơi cử hành các cuộc lễ lớn của triều đình như lễ Truyền lô (xướng danh các sĩ tử thi đỗ Tiến sĩ), lễ Ban sóc (Phát lịch), lễ Duyệt binh… Ngọ Môn cũng là khu vực lịch sử hào hùng – nơi ra mắt lễ thoái vị của vua Bảo Đại – vị vua sau cuối của triều đại phong kiến Việt Nam, vào trong ngày 30/8/1945.
Kiến trúc của Ngọ Môn là một phức hệ, rất có thể phân chia làm hai phần chính: Phần nền đài ở phía dưới và lầu Ngũ Phụng ở phía trên. Tuy tính chất và vật tư xây dựng rất không giống nhau nhưng hai thành phần nó lại được thiết lập đồng bộ, hợp lý với nhau, trở thành một tổng thể thống nhất.
Mạng lưới hệ thống nền đài Ngọ Môn được xây bằng gạch vồ và đá Thanh, tích hợp sắt kẽm kim loại (đồng). Nền đài xuất hiện mặt phẳng hình chữ U vuông góc, lòng hướng ra phía ngoài Hoàng thành. Ở phần giữa nền đài xuất hiện 3 cửa đi track track nhau: Ngọ Môn ở giữa dành riêng cho vua đi, hai bên là các cửa tả Giáp Môn và hữu Giáp Môn dành riêng cho các quan văn võ trong đoàn ngự đạo. Đấy là phần được xây dựng bằng đá tạc. Ở trong tâm cánh chữ U mỗi bên xuất hiện một cửa chạy xuyên qua lòng đài như đường hầm, lối ra – vào bên phía ngoài vuông góc với đường dũng đạo (trục chính). Hai lối này gọi là tả Dịch Môn và hữu Dịch Môn, dành riêng cho quân lính và voi ngựa theo hầu. Các cổng tả Dịch Môn và hữu Dịch Môn được xây kết cấu theo lối cuốn vòm và đỉnh cổng xuất hiện hình cung, còn ba cổng ở giữa lại được thiết lập và xây dựng vuông – thẳng. Phía trong Ngọ Môn (phía Hoàng thành) xuất hiện mạng lưới hệ thống thang lộ thiên ở hai bên để tăng trưởng trên nền đài. Xung xung quanh mặt trên nền đài được bao bởi mạng lưới hệ thống lan can trang trí bằng gạch hoa đúc rỗng tráng males ngũ sắc.
Lầu Ngũ Phụng là mạng lưới hệ thống kiến trúc đặt phía trên nền đài, được xây dựng bằng kết cấu gỗ. Lầu xuất hiện mặt phẳng hình chữ U tương ứng với mặt phẳng nền đài, gồm hai tầng lầu, hai tầng mái, được dựng trên nền cao 1,14m. Mạng lưới hệ thống mái tầng dưới chạy vòng xung quanh suốt để che mưa nắng tổng thể toàn bộ phần hồi lang. Mạng lưới hệ thống mái tầng trên phức tạp hơn, được chia làm 9 bộ mái, trong đó phần mái ở giữa cao hơn nữa 8 bộ sót lại. Bộ mái giữa đồng thời phần mái tương ứng ở mạng lưới hệ thống mái dưới được lợp ngói hoàng lưu ly – là nơi vua ngự; các phần mái khác được lớp ngói thanh lưu ly. Các bờ nóc, bờ quyết, hồi mái được trang trí bằng nhiều liên quan hoa văn tinh xảo. Phần lầu giữa lợp ngói hoàng lưu ly được lắp mạng lưới hệ thống cửa gỗ kính phía trước, các phía sót lại thưng vách gỗ. Đấy là chỗ ngự tọa của vua khi dự lễ.
Biểu tượng của xứ Huế
Trải qua hơn 180 năm với những tác động của thời hạn, tự nhiên – nhiệt độ nhưng Ngọ Môn vẫn tồn tại và tại vị tới ngày ngày hôm nay để trở thành một mẫu của xứ Huế.
Kiến trúc sư, nhà thiết kế khu đô thị Nguyễn Trọng Huấn, một người con xứ Huế, xuất hiện nhiều ý tưởng với mảnh đất nền cố đô và cũng là người dày công nghiên cứu và phân tích lịch sử hào hùng – văn hóa truyền thống – kiến trúc Huế đã viết về Ngọ Môn như sau: “Nhiều người thường so sánh Ngọ Môn của kinh thành Huế với Thiên An Môn ở Bắc Kinh và có ý chê rằng Ngọ Môn quá nhỏ… Tuy nhiên, xét về phương diện nghệ thuật, một Ngọ Môn với lầu Ngũ Phụng ở kinh thành Huế giá trị nghệ thuật không thua kém, nếu không nói là hơn hẳn Thiên An Môn về tính nhân văn. Cùng một công năng, nhưng Ngọ Môn thân thiết, gần gũi hơn, hấp dẫn hơn, quyến rũ hơn. Ngọ Môn với ngói lưu ly, lầu Ngũ Phụng, vút bay như một cánh chim, thơ thới, nhẹ nhàng, hòa vào thiên nhiên, đầy chất thơ”.
Tiến sĩ Sử học Phan Thanh Hải, nguyên Giám đốc Trung tâm Bảo tồn di tích Cố đô Huế đã nhận được xét về Ngọ Môn: “Nổi bật giữa bóng cây xanh, hoa cỏ và mặt nước, Ngọ Môn Huế luôn gợi cho người ta một cảm giác thư thái và yên bình. Có lẽ vì thế mà thật tự nhiên, hình ảnh chiếc cửa này đã trở thành biểu tượng cho xứ Huế”.
Anh Nguyễn Anh Tuấn, khách nước ngoài từ Hà Nội Thủ Đô, một tình nhân yêu thích nhiếp ảnh nói rằng: “Đã rất nhiều lần đến Huế, nhưng lần nào tôi cũng bắt đầu chuyến tham quan từ Ngọ Môn vào trong Đại Nội. Đối với tôi, Ngọ Môn là công trình đẹp nhất xứ Huế. Lần nào tôi cũng chụp ảnh công trình này nhiều nhất với những xúc cảm khác nhau…”.
Ngọ Môn là mẫu của kỹ thuật và trình độ xây dựng thời bấy giờ. Với kỹ năng sử dụng và phối hợp thuần thục nhiều chủng loại vật tư địa phương; những người dân thợ, những nghệ nhân đã tạo sự một dự án công trình bền vững và kiên cố hàng thế kỷ. Ngọ Môn cũng là minh chứng của thẩm mỹ kiến trúc – điêu khắc đậm tính địa phương và bản sắc dân tộc; tiêu biểu vượt trội cho kiến trúc triều Nguyễn ở Huế nói riêng và kiến trúc truyền thống lịch sử Việt Nam nói cộng đồng. Đó là một siêu phẩm, một đỉnh điểm của kiến trúc Cung đình Huế; từng lưu dấu một kinh thành vàng son, là mẫu của vương triều phong kiến. Nhưng vượt lên cả yếu tố chính trị và thời cuộc, Ngọ Môn trở thành mẫu của Huế, mãi là thương hiệu đẹp không phai của miền cố đô thơ mộng./.
