Cuối năm 1999, một tìm thấy khảo cổ học đã làm chấn động giới khoa học trong nước, đó là việc tìm thấy di chỉ khảo cổ học Lung Leng.
Công cụ đá tìm thấy tại di chỉ Lung Leng được trưng bày ở Bảo tàng Lịch sử vẻ vang Việt Nam. (Nguồn: Bảo tàng Lịch sử vẻ vang Việt Nam)
Di chỉ Lung Leng thuộc xã Sa Bình, huyện Sa Thầy, tỉnh Kon Tum, nằm trên hữu ngạn sông Pô Kô, cách thị xã Kon Tum khoảng 15km về phía Tây.
Toàn di chỉ mất diện tích quy hoạnh khoảng 15.000m2 và ở cao trình 503-509 m trong vùng ngập vĩnh viễn của lòng hồ thủy điện Yaly.
Đợt khai thác trước tiên vào tháng 9/1999, chỉ với diện tích quy hoạnh 106m2 đã tìm thấy hàng trăm di vật đá, hàng vạn mảnh gốm nhiều chủng loại, báo hiệu sự phong phú tiềm tàng của di chỉ khảo cổ học trọng điểm này. Nửa ở thời gian cuối năm 2001, di chỉ được khai thác toàn cảnh.
Đấy là một trong những cuộc khai thác khảo cổ học xuất hiện quy mô lớn số 1 VN.
Lung Leng đã được mang lại một mạng lưới hệ thống di tích và hiện vật vô cùng phong phú. Qua di chỉ văn hóa truyền thống này, chứng tỏ người tiền sử đã xuất hiện, sinh sống ở đây từ trước một vạn năm. Những bước đầu tiên, một xã hội Tây Nguyên thời tiền sử đã tái hiện.
Qua khai thác, người ta thấy Lung Leng là di chỉ mất tầng văn hóa truyền thống nguyên vẹn phản ánh các quy trình tiến độ tăng trưởng cơ bản từ thời đại đá cũ đến thời đá mới, qua thời kỳ kim khí, thậm chí còn cả thời kỳ trung đại.
Lung Leng không chỉ có là một di chỉ cư trú mà còn tồn tại tính chất di chỉ xưởng chế tác đá, sản xuất đồ gốm, đồng thời đó cũng là di chỉ mộ táng.
Dấu tích dân cư hậu kỳ đá cũ được tìm thấy trong lớp đất laterite hóa ở độ sâu 1,2-1,4m. Họ chế tác và sử dụng công cụ ghè đẽo thô sơ, kích thước lớn làm từ cuội thạch anh hoặc đá Bazan như các công cụ mũi nhọn, công cụ chặt rìa lưỡi dọc, công cụ nạo hình múi bưởi…
Qua những gì tìm thấy, đã cho chúng ta biết họ sống trong điều kiện kèm theo nhiệt độ nóng ẩm, hơi khô của quy trình tiến độ cuối Cánh tân (pleistocene) cách đó trên một vạn năm. Hoạt động tài chính của mình đa phần là săn bắn, hái lượm, chưa chắc chắn đến nông nghiệp, chưa chắc chắn kỹ thuật mài và chưa chắc chắn làm gốm.
Gần tất cả chúng ta hơn, ngay lớp đất trên là vết tích văn hóa truyền thống hậu kỳ đá mới – sơ kỳ kim khí, tương ứng với niên đại Toàn tân (Holocene), từ 2000 đến 4000 năm trước đó. Đấy là nơi tập trung chuyên sâu với tỷ lệ cao nhiều mô hình di vật, di tích như rìu bôn đá mài toàn thân, bàn mài, hòn ghè, hòn nghiền, đồ gốm, than tro, lọ nung, mộ táng…
Qua đây, rất có thể thấy họ định cư ngoài trời thành buôn bản, làm nông, săn bắt, hái lượm, đánh cá, chế tác các đồ gốm và luyện kim lọai màu.
Rõ ràng và cụ thể, tại Lung Leng đã tìm thấy nhiều loại di tích bếp lửa, lò luyện sắt kẽm kim loại, mộ táng, di cốt người và dấu vết thực vật vỏ trấu. Nghề trồng lúa đã xuất hiện rất sớm tại Tây Nguyên.
Di tích bếp tìm thấy ở nhiều nơi nhưng tập trung chuyên sâu nhất là ở trung tâm của di chỉ. Trong bếp xuất hiện than tro, ken nhiều mảnh gốm… Một trong những bếp xuất hiện đá phiến xếp xung vòng quanh, dãn cách khá đều và ở độ cao xấp xỉ nhau. Hoàn toàn có thể đó là những tảng đá để các thành viên trong bộ lạc cổ ngồi sum họp bên bếp lửa.
Lò luyện kim 18 lò, xuất hiện lò xuất hiện quy mô lớn, chân các lò thường nằm trên các vỉa gốm. Một trong những lò còn tìm thấy dấu vết trụ kê của nghề đúc, than tro củi khi đun và vết tích thành lò bị sập sau thời điểm sử dụng.
Đấy là những lò luyện sắt, không loại trừ năng lực là lò luyện đồng bởi trong di tích đã tìm thấy xỉ sắt, quặng sắt, khuôn đúc rìu đồng. Niên đại các lò này rất có thể vào tầm khoảng thế kỷ 1 trước công nguyên.
Điểm mới lần này là tìm thấy mộ nồi vò úp nhau và mộ kè gốm đã cho chúng ta biết tục táng người chết của dân cư cổ. Mộ chum vò có tương đối nhiều trong di chỉ, đó là mộ được chôn trong chum hay vò xuất hiện kích thước lớn, thân hình cầu hoặc nửa quả trứng, đường kính miệng khá lớn.
Xuất hiện hai mộ chum lồng vào nhau, xuất hiện mộ có nắp đậy đậy, trên nắp xuất hiện đá ghi lại mộ. Xuất hiện mộ tìm thấy xương người. Phần lớn mộ chum được trang trí hoa văn khắc vạch, văn in hình răng sói ở mặt trong phần miệng với những mô típ không giống nhau, một trong những tô thổ hoàng bên trong.
Mộ nồi vò úp nhau là mộ xuất hiện miệng nồi và miệng vò úp vào nhau. Kích thước nồi vò thường nhỏ hơn mộ chum. Mộ kè gốm là mộ người xưa đập đồ gốm lấy mảnh lớn và kè xung vòng quanh làm biên mộ.
Hiện vật thu ở Lung Leng gồm đồ đá, đồ gốm và sắt kẽm kim loại. Theo thống kê đồ đá xuất hiện trên 23.000 tiêu bản, đồ gốm khoảng một triệu mảnh, đồ sắt rất ít. Khối lượng hiện vật thu được là rất rộng lớn: 14.552 hiện vật đá (gồm cả quy trình tiến độ hậu kỳ thời đại đồ đá cũ đến cuối thời đại đồ đá mới – sơ kỳ kim khí), tất cả nhiều chủng loại hình: Công cụ sản xuất, vũ khí, đồ trang sức quý… 244 hiện vật gốm nhiều chủng loại, hàng triệu mảnh gốm; 37 hiện vật sắt kẽm kim loại.
Nhóm công cụ ghè đẽo không nhiều nếu không muốn nói là rất ít, phần nhiều không định hình, xuất hiện một trong những ít là công cụ mũi nhọn, công cụ chặt rìa lưỡi dọc, công cụ nạo hình múi bưởi, hình phần tư viên cuội, kiểu rìu ngắn và hình bầu dục. Những công cụ này được làm từ cuội thạch anh hoặc quác dít, đôi lúc từ đá ba dan, kích thước tương đối lớn.
Nhóm công cụ mài lưỡi ít nhất. Nhóm công cụ mài toàn thân xuất hiện số lượng lớn và là nhóm chủ yếu ở Lung Leng, gồm nhiều chủng loại: Cuốc, bôn hình răng trâu, rìu bôn xuất hiện vai, rìu bôn tứ giác và dao đá. Nhóm bàn mài, hòn ghè, hòn nghiền, cưa, mũi khoan, bánh đà xuất hiện số lượng lớn.
Nhóm công cụ tương quan đến luyện kim là khuôn đúc rìu đồng, loại 2 mang. Đồ trang sức quý bằng đá tạc xuất hiện hạt chuỗi, vòng tay, khuyên tai. Mỗi loại lại xuất hiện nhiều kiểu không giống nhau. Một trong những được làm từ đá néphrít, mã não hạt cứng, mịn, vân đẹp.
Đồ gốm xuất hiện nồi, bình, vò, bát bồng, ấm, cốc, nắp đồ đựng, cây đèn, dọi xe sợi, con kê… một trong những bình và bát bồng trang trí hoa văn đẹp. Về cơ sơ đồ gốm ở đó là loại gốm thô dày làm từ đất sét pha cát hạt thô; miệng hơi loe hoặc thẳng đứng, mép miệng bè ra, trên mép miệng đôi lúc xuất hiện rãnh.
Thân cong dạng nồi hoặc gần thẳng dạng vại, đáy liền. Trên phần miệng trang trí văn in ấn hình răng sói, đôi lúc tích hợp với khắc vạch các đường track track.
Nhìn công cộng, đồ gốm Lung Leng xuất hiện nhiều kiểu dáng, kích cỡ không giống nhau và nhiều tác dụng không giống nhau. Một trong những đồ gốm được làm bằng bàn xoay với kỹ thuật cao, một trong những nặn tay khá tinh xảo, được nung ở nhiệt độ tương đối cao, chín đều. Một trong những tô thổ hoàng hoặc đen ánh chì.
Nói theo một cách khác, Lung Leng nằm ở vị trí vị trí rất là tiện nghi cho việc cư trú lâu dài của dân cư thời tiền sử. Điều này được thể hiện ở những điều kiện kèm theo địa lý cảnh sắc, môi trường tự nhiên, nhiệt độ, thủy văn và quần xã động thực vật trong vùng, trong đó vai trò của sông Krông Pôkô là trọng yếu.
Qua tổng thể di tích, di vật, rất có thể thấy Lung Leng là một di chỉ khảo cổ học quan trọng trọng điểm, xuất hiện nguồn sử liệu phong phú, đóng góp vào việc nghiên cứu và phân tích lịch sử dân tộc, văn hóa truyền thống quá khứ xa xưa của dân tộc./.
