Hầu hết các ngôi đình đều phải có cửa võng, nhưng cửa võng xuất hiện độ hoành tráng về kích thước, tinh xảo về kỹ thuật chạm khắc đã làm ngẩn ngơ bao thế hệ người Việt say mê vốn cổ như ở đình làng Diềm thì chưa thấy xuất hiện ở nơi khác… Đầu năm mới nay, cửa võng đình Diềm-một siêu phẩm điêu khắc gỗ thời Lê Trung Hưng vừa mới được Thủ tướng Chính phủ công nhận là Bảo vật Quốc gia.
Tầng thứ 4 là điểm vượt trội lợi ích nhất của Bảo vật Quốc gia-cửa võng đình Diềm.
“Thứ Nhất là đình Đông Khang, thứ Nhì Đình Bảng, vẻ vang đình Diềm”. Một câu ca quá đỗi quen thuộc được những thế hệ người dân Kinh Bắc truyền tụng, ngợi ca. Và chính bức cửa võng tuyệt mỹ, độc nhất vô nhị đã tạo ra sự vẻ vang trứ danh cho ngôi đình cổ làng Diềm (còn gọi làng Viêm Xá, Hòa Long, thành phố Bắc Ninh). Là hiện vật gốc, độc bản, bảo lưu được nguyên vẹn kỹ thuật chạm khắc và sơn thếp đỉnh điểm của quy trình tiến độ Lê Trung Hưng, cửa võng đình Diềm nằm tại gian giữa tòa Đại đình, thông liền từ thượng lương cho tới nền đình có công dụng như bức bình phong để ngăn cách trái đất phía bên ngoài với nơi an vị của không ít đức thánh, đồng thời là điểm vượt trội trung tâm trong di tích tạo ra nét trẻ đẹp lạ mắt xuất hiện một không hai trong thẩm mỹ và nghệ thuật kiến trúc của ngôi đình truyền thống lịch sử.
Được tạo tác vào năm 1692 đồng thời khung niên đại của ngôi đình, bức cửa võng đình Diềm không giống nhau, rực rỡ bởi những mảng chạm tinh xảo lớp trong lớp ngoài, hoa văn lồng quấn xoắn xít và kỹ lưỡng từng đường nét nhỏ làm vượt trội, thu hút sự quan tâm của người xem ngay từ phút trước tiên lấn sân vào đình. Giới trình độ chuyên môn phân tích và thẩm định và đánh giá, hầu hết các đình làng xứ Bắc đều phải có cửa võng, nhưng không thấy cửa võng nào đẹp và lạ mắt như ở đình Diềm. Đó là một siêu phẩm thẩm mỹ và nghệ thuật chạm khắc gỗ độc nhất vô nhị mà đến nay tất cả chúng ta còn như mong muốn được chiêm ngưỡng và ngắm nhìn. Với chiều rộng gần 4m, độ cao 7m chạy dài từ thượng lương đến nền đình, bức cửa võng đình Diềm được chia làm 5 tầng, các tầng đều được chạm trổ rất là công phu, sống động, tạo ra một tác phẩm thẩm mỹ và nghệ thuật hoành tráng nhưng vô cùng tinh xảo. Mỗi tầng cửa võng được trang trí các chủ đề không giống nhau.
Tầng thứ nhất trên đồng thời các mảng chạm kênh bong, chạm thủng rồng chầu mặt trời đang rực sáng, trên lưng rồng là một cô nàng đang cưỡi, chân kẹp lấy thân rồng còn hai tay thể hiện múa duyên dáng. Tầng thứ hai, tính từ trên xuống là kỹ thuật chạm thủng phân thành những khoang lớn nhỏ với những cột chạm hình rồng, mây, tượng đầu thiếu nữ… Tiếp xuống là tầng thứ 3 cũng chạm các hình mây lá cách điệu phần bờ diềm, phần giữa phân thành các khoang lớn nhỏ chạm thủng nhiều lớp so le hoa văn rồng, phượng. Tầng thứ tư là tầng chính yếu, là điểm vượt trội lợi ích nhất với một cấu thể chạm khắc gồm nhiều đồ án xen kẹt nhau như mây lá cách điệu, hình tượng rồng trong miệng được ngậm ngọc, các khóm trúc xen lẫn chim, thú và người. Ở đây, xuất hiện hình tượng cô nàng ngồi, tay phải mân mê vuốt tóc dài vắt rủ xuống ngực, tay trái vịn cành tre vẻ e thẹn kín kẽ và duyên dáng. Phía tít trên đỉnh ngọn tre lại xuất hiện hình tượng một cụ già râu dài, tay phải tì trên gối, tay trái đặt trên bàn cờ, mặt bàn cờ quay hẳn ra chính diện. Ngoài ra còn tồn tại hình tượng người cưỡi voi, các muông thú vờn đùa thoải mái, thân thiện dưới bụng rồng mà không tỏ ra sợ hãi… Đáng quan tâm, trên tầng này, các khoang khám được chạm sâu 9 lớp hun hút với diềm mây lá cách điệu, người ta đếm được có tầm khoảng 50 đầu rồng thống nhất một kiểu nhưng không tái diễn đơn điệu mà luôn có vẻ như riêng. Tầng thứ 5 là tầng dưới cùng cũng thú vị bởi phong phú những hình tượng muông thú được chạm khắc thú vị, lạ mắt như rồng, voi, hổ, ngựa, khỉ, lợn và cả những hình người đang sinh hoạt, chạm rõ các liên quan trên khuôn mặt… Tuy phân ra các tầng mảng riêng nhưng giữa chúng lại xuất hiện mối link hợp lý, uyển chuyển và từng diện nhỏ đều được trang trí tỉ mỉ, kỹ lưỡng, được sơn son thiếp vàng rực rỡ, không một mảng trơn trống. Như vậy, toàn cảnh cửa võng là một bức tranh phong phú, chuyển tải thông điệp rõ ràng về nền thẩm mỹ và nghệ thuật điêu khắc tinh xảo, và kỹ thuật sơn thếp truyền thống lịch sử lạ mắt của cha ông.
Nét lạ mắt của bức cửa võng đình Diềm không chỉ là nằm tại yếu tố kích thước hay kỹ thuật chạm khắc, mà còn phải được thể hiện ở những liên quan, chủ đề trang trí sinh động, rực rỡ. Theo ý niệm phong kiến, đình làng là nơi tôn nghiêm chỉ dành riêng riêng cho đàn ông, tuy vậy ở bức cửa võng đình Diềm, người phụ nữ xuất hiện trong những mảng chạm khắc, được tôn vinh, ngự trên đỉnh điểm rất linh của đình làng thể hiện khát vọng, ước mơ về sự việc bình đẳng trong xã hội. Giới phân tích cũng nhận định rằng, chưa khi nào thương hiệu rồng, biểu lộ cho vương quyền lại được thể hiện thân thiện bình dị với cuộc sống thường ngày đời thường của người dân như ở bức cửa võng đình Diềm. Và cũng chưa khi nào khát vọng về quyền sống, quyền tự do, bình đẳng của người dân lại được thể hiện công khai minh bạch ở giữa ngôi đình làng như vậy.
Nhờ sự mở rộng đề tài, các nghệ nhân xưa đã phát huy hết kĩ năng sáng tạo bằng tổng thể toàn bộ tâm hồn nhiệt huyết say sưa của người nghệ sỹ để tạo ra một tuyệt phẩm của thẩm mỹ và nghệ thuật điêu khắc và khoác cho ngôi đình bộ cánh điêu khắc với những mảng chạm trổ cầu kì, công phu từ ý tứ nội dung tới kỹ thuật chạm lộng, chạm kênh bong điêu luyện và nghiêm cẩn. Cửa võng đình Diềm như một cánh cửa liên kết tâm linh, liên kết quá khứ và hiện tại, cánh cửa tiếp nối văn hoá và liên kết với tâm hồn nghệ nhân, nghệ sĩ…
Ở trong quần thể danh thắng cổ kính, thâm nghiêm của ngôi làng cổ bờ sông Như Nguyệt thuộc đất Thủy tổ Quan họ, di tích kiến trúc thẩm mỹ và nghệ thuật quốc mái ấm gia đình Diềm đồng thời những cổ vật, bảo vật giàu lợi ích đã quy tụ, kết tinh vẻ đẹp văn hóa truyền thống đặc trưng của miền đất văn hiến Bắc Ninh-Kinh Bắc và là một trong những kho tàng di tích văn hóa truyền thống tinh thần quý giá của quê nhà, dân tộc./.
