Chùa Vẽ thuộc làng Vẽ, phường Thọ Xương, TP Bắc Giang (Bắc Giang) hiện còn bảo lưu nhiều lợi ích di tích văn hoá khác biệt.
Chùa Vẽ.
Năm 2018, khi tu sửa chùa, người dân địa phương đã tìm thấy 3 bệ chân tảng đá hoa sen mang phong thái thời Trần (thế kỷ XIII-XIV) dưới phần nền toà Tam bảo. Bệ đá chân tảng xuất hiện cạnh hình vuông vắn, vật liệu đá xanh, mặt phẳng trang trí hình hoa sen được bố cục tổng quan các cánh thành một vòng tròn. Hoa sen gồm 16 cánh chính và 16 cánh phụ ở dưới. Viền theo những cánh sen xuất hiện một đường gờ chìm. Nét chạm tỉ mỉ, tinh xảo, tôn vinh vẻ cao quý của hoa sen. Điều này mở ra cái nhìn mới về lịch sử dân tộc chùa Vẽ, rất có thể ngôi chùa cổ này đã được xây dựng từ thời Trần – khác với trước đó người ta nhận định rằng chùa Vẽ được xây dựng dưới thời Lê (thế kỷ XVII- XVIII).
Ngôi chùa tọa lạc lân cận hai ngôi đình (Cả và Chung) tạo nét cổ kính ở trung tâm làng Vẽ nhìn về phía Nam. Trong tâm trí của cụ công cụ bà cao niên địa phương, chùa Vẽ xưa cổ kính to đẹp, nhất là từ khi sư Tổ Giáp Linh về đây trụ trì đã cùng nhân dân địa phương cho tu sửa chùa, tạc tượng, đúc chuông. Kiến trúc chùa khi đó kiểu “nội công, ngoại quốc” gồm đủ các hạng mục dự án công trình: Tam quan, khuôn viên sân vườn, toà Tam bảo, hai dãy hiên nhà, nhà Chung kiểu chồng diêm. Phía sau Hậu đường là nhà thờ Tổ 5 gian, cạnh xuất hiện nhà Trai, nhà in Kinh, nhà Tạo soạn, nhà Khách và dưới là điện thờ Mẫu.
Qua nhiều lần tu sửa, lúc bấy giờ, chùa làng Vẽ cơ bản được hoàn nguyên đúng với nét kiến trúc bắt đầu. Toàn bộ dự án công trình rộng hơn 5 nghìn mét vuông, toà Tiền đường xuất hiện 5 gian 2 chái với 4 mái lợp ngói mũi. Bộ khung vì mái links được làm bằng gỗ khẳng định chắc chắn, các vì nóc được liên kết theo phong cách thượng con chồng, giá chiêng hạ kẻ chuyền.
Trên các cấu kiện gỗ chạm khắc hình vân mây, lá lật, bức cốn hậu sát Thượng điện chạm phù điêu tứ linh (lengthy, ly, quy, phượng) thoáng đạt mà dung dị, thể hiện sự bao dung, đại độ của cửa Phật với thập phương minh chứng.
Chùa Vẽ còn lưu giữ nhiều tài liệu, hiện vật có mức giá trị, vượt trội nhất là mạng lưới hệ thống tượng Phật cổ. Mỗi pho tượng đều được tạc quy chuẩn, tinh xảo, sơn thếp đẹp màu mận chín, xứng danh là một tác phẩm nghệ thuật và thẩm mỹ khác biệt ở thời Lê. Các tài liệu, hiện vật khác ví như bát hương, mõ gỗ, nhang án thời Nguyễn (thế kỷ XIX), chuông đồng thời Tây Sơn và quan trọng là cây hương đá thời Lê niên hiệu Vĩnh Thịnh (1705-1720)… có mức giá trị lịch sử dân tộc văn hóa truyền thống và lợi ích nghiên cứu và phân tích khoa học.
Hằng năm, tiệc tùng, lễ hội chùa Vẽ tổ chức triển khai ngày 7 tháng Giêng với nhiều nghi lễ và các vui chơi dân gian mang đậm bản sắc văn hoá dân tộc. Nổi bật là trò kéo chữ Hán “Thiên Hạ Thái Bình” hoặc “Toàn dân khai hội”… Theo đó, mỗi chữ 30 người, 4 chữ một lần xếp, nam nữ thanh niên tay cầm cờ quạt, hoa, ăn vận đồng phục theo sự hướng dẫn của hai tổng cờ. Ngồi xuống đứng lên 3 lượt, tung hoa, hô vang chữ mình được xếp, đi vòng quanh bãi xếp chữ theo lệnh tổng cờ. Cướp cầu cũng là vui chơi khác biệt của hội làng Vẽ. Đấy là tín ngưỡng của người dân nông nghiệp muốn cầu cho mưa nắng thuận hòa mùa màng bội thu. Với những lợi ích văn hóa truyền thống, kiến trúc khác biệt, chùa Vẽ đã được xếp hạng di tích Nghệ thuật cấp vương quốc năm 1994.
