Không chỉ là di tích lịch sử dân tộc nổi tiếng, đền Cả ở xã Hoa Thành (Yên Thành – Nghệ An) còn là một một công trình xây dựng kiến trúc cổ rất dị.
Ảnh: Huy Thư
Tương truyền, đền Cả được khởi dựng từ đời Lý, trùng tu, mở rộng vào thời hậu Lê để thờ Uy minh vương Lý Nhật Quang và các vị phúc thần, danh tướng, những người dân xuất hiện công “bảo quốc hộ dân”. Đền Cả xuất hiện nhiều hạng mục như tam quan, nghi môn, tả vu, hữu vu, bái đường, thượng điện. Trong đó nghi môn là công trình xây dựng rất dị nhất.
Từ ngoài đi vào, nghi môn là công trình xây dựng thứ 2, đứng sau tam quan. Nghi môn đền Cả uy nghi trang trọng kiểu lầu gác cung đình. Đấy là một ngôi nhà xuất hiện 4 cột (vuông), 2 tầng, 8 mái với những đầu đao cong vút.
Theo các tài liệu, nghi môn đền Cả là nơi các vị chức sắc hương hào, trưởng lão nghỉ dưỡng và tịnh túc trước lúc vào đền tế thần và là nơi hát xướng, diễn tuồng khi xuất hiện tiệc tùng, lễ hội, nên dân gian thường gọi là lầu ca vũ. Trong ảnh: Mặt trước nghi môn – lầu ca vũ.
Dự án công trình này còn có hình dạng như Khuê Văn Các tại Văn miếu Quốc Tử Giám (TP Hà Nội). Tầng dưới nghi môn để trống, tầng trên xuất hiện 4 cửa thông ra 4 phía và thông xuống tầng dưới bằng một lỗ cửa của ván trần.
Trên các đường kẻ, đường xà… của nghi môn đều được điêu khắc chạm trổ hình “tứ linh, tứ quý” với đường nét sống động, uyển chuyển.
Ảnh: Huy Thư
Sau những lần trùng tu, tôn tạo, đền Cả dường như vẫn lưu giữ được vẻ đẹp kiến trúc cổ kính nguyên sơ. Trong ảnh: Nhà hạ điện của đền Cả.
Ngoài kiến trúc rất dị và thẩm mỹ điêu khắc trên gỗ rực rỡ, đền Cả còn lưu giữ được mạng lưới hệ thống hiện vật cổ, quý. Hiện đền còn giữ được 4 đạo sắc, trong đó xuất hiện 1 sắc phong năm Vĩnh Khánh (niên đại gần 300 năm), 1 sắc phong niên hiệu Cảnh Thịnh thời Tây Sơn, 2 sắc phong thời Nguyễn. Đặc biệt quan trọng, tại đền còn tồn tại những pho tượng được tạc khắc trên vật liệu gỗ, đá với hình thù khác lạ.
Trước cổng đền Cả còn tồn tại tấm bia cổ kích thước lớn. Theo cụ thủ từ của đền, nội dung văn bia phản ánh truyền thống lịch sử hiếu học và việc xây dựng các công trình xây dựng văn hóa truyền thống của làng xưa như đền, chùa…
Sau nhiều thế kỷ tồn tại, đền Cả không những là nơi sinh hoạt văn hóa truyền thống tâm linh, thể hiện truyền thống lịch sử “Uống nước nhớ nguồn” của người dân địa phương, mà còn phải là chứng tích của nhiều sự kiện lịch sử dân tộc. Trong trào lưu Cần Vương chống Pháp, phòng đền Cả là hạ tầng hoạt động và sinh hoạt của nghĩa quân Nguyễn Xuân Ôn, Lê Doãn Nhã. Đó cũng là hạ tầng hoạt động và sinh hoạt kín đáo của rất nhiều chiến sỹ cách mạng và là khu vực cất giấu vũ khí, lương thực của quân ta trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ. Đền Cả đã được công nhận là Di tích Lịch sử vẻ vang – Văn hóa truyền thống cấp Quốc gia thời điểm năm 2012.
