Phát hiện mới ở tháp Hòn Chuông (Bình Định)

Bình Định vốn là kinh đô Vijaya của vương quốc Champa trong vòng 5 thế kỷ (998 – 1471), thế nên không tồn tại gì xa lạ khi di tích văn hóa truyền thống Champa lại phân bổ đậm đặc trên vùng đất này, nhất là các kiến trúc đền tháp. Do chiến tranh liên miên, mãi đến sau năm 1975, các nhà khoa học người Việt mới chính thức tổ chức triển khai phân tích một cách chuyên nghiệp các lợi ích, dự án công trình lịch sử hào hùng, văn hóa truyền thống Champa.

Tại Bình Định, năm 1986 Bảo tàng tỉnh Nghĩa Bình (nay là Bảo tàng tỉnh Bình Định) đã phối phù hợp với Viện Khảo cổ học Việt Nam tổ chức triển khai nhiều đợt khảo sát, thống kê, phân tích về các đền tháp và phế tích tháp Champa trên vùng đất này. Dựa vào tài liệu phân tích của không ít học giả người Pháp và những đợt khảo sát sau này, các nhà khoa học đều nhận định: Bình Định xuất hiện 7 cụm tháp, đó là: Bình Lâm, Bánh Ít, Cánh Tiên, Thủ Thiện, Phú Lốc, Tháp Đôi, Dương Long.

Đến năm 1993, trong lần khảo sát, lập hồ sơ di tích Núi Bà – trung tâm căn cứ tiền phương của Tỉnh ủy Bình Định trong kháng chiến chống Mỹ, theo vấn đề từ nhiều người dân địa phương, cán bộ Bảo tàng tỉnh Bình Định tổ chức triển khai khảo sát và phát hiện thấy một kiến trúc hình tháp nằm trên một tảng đá to, cao sừng sững, người dân địa phương quen gọi là Hòn Chuông (vì hòn đá xuất hiện hình dáng tương tự như là một chiếc chuông), thuộc thôn Chánh Danh, xã Cát Tài. Cho đến lúc ấy, chưa thấy xuất hiện tư liệu nào đề cập đến kiến trúc này.

Tháp tọa lạc ở vị trí cao khoảng 800 m so với mực nước biển, không tồn tại chỉ dấu về đường dẫn từ chân tảng đá lên tháp. Khảo sát dưới nền đất, vị trí xung xung quanh chân tảng đá, phát hiện thấy thật nhiều mảnh gạch Chăm, cùng các mảnh ngói mũi lá, mảnh trang trí xuất hiện hình dáng giống sừng bò – một loại vật tư kiến trúc đặc trưng được sử dụng trong những đền tháp Champa. Những bước đầu tiên xác lập, đấy là một kiến trúc tháp, lấy tên tảng đá đặt cho tên tháp là tháp Hòn Chuông. Như vậy từ thời điểm năm 1993, hạng mục tháp Champa tại Bình Định nhiều thêm một, thành 8 cụm cả thảy. Năm 2014, tháp Hòn Chuông được ứng dụng mạng lưới hệ thống tra cứu trên web site sơ đồ khảo cổ học của Bảo tàng tỉnh Bình Định.

Năm 2020, với mục tiêu làm rõ về kiến trúc, vai trò của tháp Hòn Chuông, Bảo tàng tỉnh Bình Định tổ chức khảo sát, khảo sát, thăm dò phân tích xung quanh vị trí tháp Hòn Chuông. Đi males theo hông sườn núi và lối mòn để lại của những người dân đốt than, phải mất gần 3 tiếng đồng hồ thời trang từ điểm xuất phát là xã Cát Tài, đoàn khảo sát mới đến được chân của tảng đá mà tháp Hòn Chuông tọa lạc. Từ chân tảng đá lên tới tháp khoảng 200 m.

Từ vị trí tháp Hòn Chuông rất có thể thấy được cả một vùng rộng lớn, phía Đông là đường thủy trải dài từ nơi đầm Đề Gi đến đầm Thị Nại, phía Bắc và Nam thấy cả nơi đồng bằng sông Côn và sông Latinh – hai đồng bằng lớn của Bình Định.

Sử dụng flycamera để quan sát, tháp Hòn Chuông hiện ra với một trong những liên quan rất đặc biệt quan trọng. Nếu các đền tháp Champa khác thường xuất hiện tường tháp xây thẳng, xuất hiện mạng lưới hệ thống cửa giả và bộ vòm mái ở cửa chính, trên các tầng tháp xuất hiện họa tiết trang trí; thì ở tháp Hòn Chuông tường tháp lại được xây vát nghiêng vào trong, chân tháp choãi, thân thóp dần từ đáy lên đỉnh tháp; không tồn tại mạng lưới hệ thống cửa giả và trọn vẹn không trang trí hoa văn. Tháp xuất hiện bình đồ vuông, mỗi cạnh dài 8,5 m, cao chừng 7 m. 

Tháp đã trở nên sụp đổ phần mái, cây xanh mọc um tùm phủ lấy; mặt phía Tây tháp bị sụp đổ không hề ít; mặt phía Nam và phía Bắc bị mất một phần lớp gạch bên phía ngoài; mặt tường còn nguyên vẹn nhất của ngôi tháp là mặt phía Đông; tại chính giữa là cửa ra vào ngôi tháp. Khảo sát đã cho chúng ta thấy lớp gạch ngoài được xây kiểu khớp mí, các lớp gạch trong xây kiểu so le câu móc vào nhau. Đó là kỹ thuật phổ cập trong xây dựng đền tháp của người Champa xưa.

Với những điểm nổi bật của ngôi tháp Hòn Chuông so với những ngôi tháp Champa khác, từ hình dáng đến vị trí xây dựng, rất có thể tin rằng tháp Hòn Chuông không mang ý nghĩa, tính năng tôn giáo, mà xuất hiện tính chất như một đài viễn thám, một trạm canh gác quân sự cho kinh đô Vijaya. Và tính đến thời gian hiện tại, tháp Hòn Chuông cũng là ngôi tháp Champa nổi bật còn tồn tại đã cho chúng ta thấy tính năng về quân sự rõ ràng hơn hết. Xem xét về niên đại, căn cứ vào mô hình kiến trúc, vật tư kiến trúc tìm thấy xung xung quanh tháp, rất khó xác lập niên đại ngôi tháp này. Tuy nhiên, nhờ vào những cứ liệu lịch sử hào hùng, rất có thể ước đoán tháp Hòn Chuông ở trong khung niên đại sau thế kỷ XI.

Để góp thêm phần làm giàu thêm di tích văn hóa truyền thống Champa nói cộng đồng, mong rằng tới đây các nhà khoa học, phân tích sẽ đặt tháp Hòn Chuông trong góc quan sát, khảo tả của tôi kỹ hơn./.

Bài, ảnh: THÙY TRANG – NHƯ KHOA