Quốc lộ 1A trải dọc qua từ Bắc vào Nam, trải qua nhiều vùng miền tươi đẹp của tổ quốc, nhưng có lẽ rằng không nơi nào hùng vĩ, tuyệt hảo như đèo Hải Vân. Đó là một địa danh đặc biệt quan trọng, không chỉ có về cảnh sắc mà còn phải mang đậm dấu ấn lịch sử dân tộc.
Sừng sững Hải Vân Quan trên đỉnh đèo Hải Vân.
Những dấu ấn lịch sử dân tộc
Đèo Hải Vân (hay đèo Mây, vì vòng quanh năm mây che phủ) là con đèo chạy trên dãy núi Bạch Mã, xuất hiện độ dài 20km, cao trung bình 500m so với mực nước biển và là ranh giới giữa tỉnh Thừa Thiên Huế với thành phố TP Đà Nẵng.
Theo sử sách, năm 1470, vua Lê Thánh Tông thân chinh mang quân đi đánh Chăm Pa. Khi tới đèo Hải Vân, tuyệt hảo trước cảnh sắc hùng vỹ, nhà vua đã cảm tác làm thơ và gọi nơi này là “Thiên hạ đệ nhất hùng quan”. Vào thời Nguyễn, tuyến phố đèo vô cùng hiểm trở, lại nhiều thú dữ và kẻ cướp nên rất ít người dám qua lại. Vì thế, việc giao thương mua bán giữa hai miền Nam – Bắc gặp nhiều trở ngại suốt một thời hạn dài.
Từ thời điểm năm 1902 đến 1906, thực dân Pháp xây dựng tuyến phố sắt qua đèo Hải Vân, chạy vòng quanh co theo sườn núi, qua 6 hầm chui và 18 cầu. Tuyến đường tàu đó thời nay vẫn tồn tại, và đi tàu vượt đèo Hải Vân là một trải nghiệm khó quên với nhiều khách khi được ngắm nhìn toàn cảnh khung cảnh tự nhiên hùng vỹ, hoang sơ của nơi này.
Năm 2005, hầm đường đi bộ xuyên núi Hải Vân được khánh thành và ứng dụng sử dụng. Đó là hầm đường đi bộ dài nhất Đông Nam Á với chiều dài 6,28km. So với tuyến phố cũ, hầm đường đi bộ này đã tinh giảm hành trình gần 14km, giảm thời hạn lưu thông và tạo sự tiện lợi, an toàn và đáng tin cậy hơn.
Một đoạn đèo Hải Vân.
“Gạch nối” của Con đường di tích miền Trung
Nếu đi đường đi bộ, khi tới đỉnh đèo, khách nước ngoài sẽ gặp một chiếc cổng rêu phong. Đó là một Hải Vân Quan – điểm ranh giới giữa hai tỉnh, hai miền. Hải Vân Quan được xây từ thời Trần và xuất hiện diện mạo như thời nay nhờ được trùng tu vào thời Nguyễn (năm Minh Mạng thứ 7 – 1826). Hải Vân Quan nằm trên chính đường phân thủy của dãy núi Bạch Mã, cũng là ranh giới giữa tỉnh Thừa Thiên Huế và thành phố TP Đà Nẵng thời nay.
Hải Vân Quan được xây hình cổng cuốn vòm. Phía cửa thiên về Thừa Thiên Huế xuất hiện tấm biển đá khắc chữ “Hải Vân Quan”, còn cửa thiên về TP Đà Nẵng xuất hiện tấm biển khắc chữ “Thiên hạ đệ nhất hùng quan”. Hải Vân Quan thời Nguyễn là một quần thể gồm nhiều hạng mục, có công dụng như một cửa ải, pháo đài, và là tuyến phòng ngự trọng điểm phía nam của Kinh đô Huế. Thương hiệu Hải Vân Quan cũng rất được khắc trên Dụ đỉnh trong bộ Cửu đỉnh đúc năm 1837, thời vua Minh Mạng nhà Nguyễn.
Trong trận chiến tranh xâm lược Việt Nam ở thế kỷ XX, thực dân Pháp và tiếp sau đó là đế quốc Mỹ đã biến ở đây thành chốt sách lược trọng điểm và xây dựng thêm nhiều hạng mục quân sự khác. Đồng thời đó là nhiều trận đánh lớn khiến cho kiến trúc Hải Vân Quan bị biến dạng so với buổi đầu. Sau chiến tranh, di tích này bị xuống cấp trầm trọng do không được tâm điểm, bảo tồn đúng mức. Mãi tới năm 2017, Hải Vân Quan mới được xếp hạng là Di tích lịch sử dân tộc và kiến trúc thẩm mỹ vương quốc.
Anh Lê Hoàng Vũ, một người dân ở TP Đà Nẵng cho thấy: “Tôi và bạn bè thường chạy xe máy theo đường bộ cũ lên Hải Vân Quan ngắm cảnh. Chúng tôi cũng buồn khi thấy nơi đây bị xuống cấp. Mong các cơ quan chức năng sớm có biện pháp bảo tồn, trùng tu để di tích Hải Vân Quan có một diện mạo xứng tầm và trở thành điểm du lịch thu hút khách”.
Hiện tại, thành phố TP Đà Nẵng và tỉnh Thừa Thiên Huế đang tích cực tổ chức công tác bảo tồn, trùng tu di tích Hải Vân Quan. Năm 2018, hai địa phương này đã phối hợp cùng Bảo tàng Lịch sử hào hùng vương quốc xúc tiến khai thác khảo cổ học và tìm thấy nhiều dấu tích kiến trúc, di vật trọng điểm.
Ông Phan Thanh Hải, Giám đốc Sở Văn hóa truyền thống và Thể thao tỉnh Thừa Thiên Huế cho thấy: “Hiện, hai Sở Văn hóa và Thể thao của tỉnh Thừa Thiên Huế và thành phố Đà Nẵng cùng Trung tâm Bảo tồn di tích Cố đô Huế đang phối hợp triển khai dự án Bảo tồn, tu bổ, phục hồi và phát huy giá trị di tích Hải Vân Quan. Cùng với đó là lập quy hoạch tổng thể và bổ sung hệ thống cơ sở hạ tầng, dịch vụ để phát triển du lịch gắn với phát huy giá trị di sản, đưa nơi đây trở thành điểm nhấn du lịch và là “gạch nối” ý nghĩa giữa hai địa phương cùng Con đường di tích miền Trung”.
Hà Thành
