Hà Nội Thủ Đô xuất hiện hai sông lớn chảy qua là sông Đà và sông Hồng. Từ Lai Châu, sông Đà chảy qua Hòa Bình theo phía Tây Bắc – Đông Nam. Nhưng khi qua thành phố Hòa Bình vào xã Khánh Thượng (huyện Ba Vì, Hà Nội Thủ Đô), sông Đà đột ngột quặt lên phía Bắc, tiếp sau đó nhập với sông Hồng ở Trung Hà.
Sông Đà đoạn chảy qua huyện Ba Vì.
Sông Đà và sông Hồng được tôn là Thủy tổ và là một trong Tam tổ (Địa tổ ở Phú Thọ, Sơn tổ là núi Ba Vì) trong tâm thức dân gian Việt Nam. Khúc sông Đà từ xã Khánh Thượng khi nhập vào sông Hồng ở ngã ba Trung Hà, cũng là ranh giới hành chính với tỉnh Phú Thọ, chỉ dài 35km nhưng là khúc sông huyền thoại.
Theo truyền thuyết Sơn Tinh – Thủy Tinh, khúc sông này là nơi ẩn náu của thủy quái trong lực lượng của Thủy Tinh. Ngày nay, dọc theo bờ sông vẫn còn đấy đình, đền thờ Sơn Tinh. Tại Khê Thượng (Ba Vì), chiều 30 Tết, dân làng làm lễ tiễn đưa Đức thánh Tản Viên qua sông Đà về núi Nghĩa Lĩnh để lễ tết bố vợ là Hùng Vương. Chiều ngày mùng 2, dân làng lại sẵn sàng chuẩn bị kiệu, cờ trống, hương án kè sông Đà để bái vong và rước ngài về.
Không chỉ gắn với huyền thoại, khúc sông này là vị trí trọng điểm về quân sự. Để chống quân Minh xâm lược, Hồ Quý Ly đã xây dựng tuyến phòng thủ dọc bờ hữu của sông Hồng và sông Đà, trong đó xuất hiện thành Đa Bang (nay thuộc xã Phong Vân, huyện Ba Vì). Cuối tháng 5-2005, một chiếc tàu trọng tải 200 tấn chạy trên sông Đà, khi qua thôn Sơn Hà (xã Khánh Thượng) đã va đập vào vật cản và bị chìm. Sau khi trục vớt con tàu, người ta tìm thấy một chiếc xe tăng của quân đội Pháp. Đấy là một trong hai chiếc xe tăng bị Trung đoàn Tu Vũ (Trung đoàn 88, Sư đoàn 308) vây hãm đã lao xuống sông. Sau đó, Bộ Chỉ huy quân sự tỉnh Hà Tây (cũ) đã tổ chức trục vớt và đưa về trưng bày tại Trung tâm Văn hóa truyền thống – Thông tin của tỉnh (nay là Trung tâm Văn hóa truyền thống Thành phố Hà Nội Thủ Đô). Còn chiếc kia hiện được trưng bày tại Tượng đài Chiến thắng Tu Vũ (tỉnh Phú Thọ).
Khúc sông này cũng từng là nơi kinh doanh tấp nập. Xưa xuất hiện câu: “Thứ nhất kinh kỳ, thứ nhì Bợ, Bạt”. Bợ là tên tục làng Thanh Đồng (huyện Thanh Thủy, tỉnh Phú Thọ), còn Bạt là Thái Bạt (nay thuộc xã Tòng Bạt, huyện Ba Vì, Hà Nội Thủ Đô). Vào thời Hậu Lê, hai bến đò ngang này vòng quanh năm sống động thuyền bè vì là nơi các thương gia đưa hàng từ Thăng Long lên Hòa Bình, Sơn La, Lai Châu và đưa lâm thổ sản từ các tỉnh này về xuôi. Cuối thế kỷ XIX, thực dân Pháp chiếm Hà Nội Thủ Đô cùng các tỉnh phía Bắc và cho lập bến tàu chở khách hàng từ Hà Nội Thủ Đô đi Sơn Tây. Từ Sơn Tây lại xuất hiện tàu đi chợ Bờ (Hòa Bình), Tuyên Quang và ngược lại. Nhưng từ Phú Thọ muốn sang Ba Vì, Sơn Tây và ngược lại chỉ mất đò ngang và 2 bến sầm uất nhất là Đồng Luận và Trung Hà. Bến đò Trung Hà nằm tại phòng thị trấn Trung Hà (trước năm 1954 gọi là phố Trung Hà).
Tháng 12-1946, sau ngày Toàn quốc kháng chiến, Bác Hồ rời Hà Nội Thủ Đô, qua đò Trung Hà sang Phú Thọ rồi lên Việt Bắc lập chiến trung tâm kháng chiến. Năm 1948, để chuyển vũ khí, đạn dược lên phía Bắc chống lại Việt Minh, thực dân Pháp đã lập bến phà ở vị trí bến đò Trung Hà, xây lô cốt, cắt lính gác ngày đêm nhằm ngăn bộ đội vượt sông đánh các cứ điểm quân sự ở Sơn Tây. Ngày 5-8-1964, Mỹ dùng máy bay đánh phá miền Bắc, các bến phà trở thành tiềm năng nên Nhà nước đã chuyển bến phà Trung Hà về Phú Nhiêu, cách phố Trung Hà gần 1km. Từ thời điểm năm 1966 – 1968, Mỹ đánh bom ác liệt. Để tránh thiệt hại về người và tài sản, phà không sinh hoạt buổi ngày mà chuyển sang chạy đêm, từ chập tối đến 6h sáng. Năm 1973, Mỹ ký Hiệp định Paris, miền Bắc được sống trong hòa bình, bến Phú Nhiêu vẫn được giữ. Con phà cũ kỹ ngày ngày vẫn chở khách hàng và chỉ ngừng sinh hoạt khi cầu Trung Hà được xây dựng năm 2002.
Ba Vì còn tồn tại bến phà khác là bến Đồng Luận (thuộc tỉnh Phú Thọ, còn bên Ba Vì thuộc xã Minh Quang). Trước năm 1965, Đồng Luận là bến đò ngang. Khi Mỹ đánh bom miền Bắc, Đồng Luận được tăng cấp thành bến phà để chở xe con, giảm tải cho bến Trung Hà, vốn là trọng điểm đánh phá của máy bay Mỹ. Phà sử dụng đầu kéo nên mỗi lần xe con xuống phà phải đi lùi khá nguy hiểm. Mùa mưa, nước sông Đà dâng cao, phà sang – về không sợ va vào bãi ngầm. Nhưng vào mùa cạn, các bãi cát nổi lên buộc phà phải đi vòng, khá nguy hiểm. Ngày 28-11-2014, dự án Bất Động Sản xây dựng cầu Đồng Quang thay vì bến phà 55 tuổi được khởi công. Sau hơn một năm xây lắp, cầu được khánh thành ngày 20-12-2015.
Ngày nay, dù sông Đà không hề gây ra lũ lụt, hai bờ sông xuất hiện nhiều thay đổi nhưng nó vẫn là khúc sông huyền thoại./.
Nguyễn Ngọc Tiến
