Nhà dài không những là hình mẫu vật chất của thể chế tỷ phú đình mẫu hệ mà còn phải là nơi gìn giữ những lợi ích văn hóa truyền thống tinh thần của người Ê Đê. Việc bảo tồn nhà dài tại những buôn của người Ê Đê là một yêu cầu thiết yếu như gìn giữ một nét văn hóa truyền thống, một di tích quý trên vùng đất Tây Nguyên.
Trên dải núi Trường Sơn hùng vĩ là nơi xuất hiện những ngọn núi lửa Tu M’rông, Chư M’gar tuôn trào tạo nên sự miền đất đỏ bazan tươi đẹp, nơi xuất hiện cả dòng sông Sêrêpôk, Sêsan chảy miệt mài và nơi xuất hiện những nhân sự Tây Nguyên hồn nhiên, khoáng đạt như núi rừng, sông suối Tây Nguyên. Ở đây, góp mặt nhiều dân tộc không giống nhau như Gia Rai, Ba Na, Ê Đê, M’nông, Brâu, Mạ,… họ mang trong mình những bản sắc văn hoá riêng lẻ của người Tây Nguyên mà không dân tộc nào ở miền núi phía Bắc hay sông nước miệt vườn Nam Bộ dành được. Mỗi dân tộc lại xuất hiện những sự không giống nhau trong đời sống sinh hoạt tinh thần và vật chất như thờ cúng, tang ma, cưới xin, tiệc tùng và trang phục, nhà cửa. Ngôi nhà dài của người Ê Đê là một nổi bật.
Biểu tượng của cơ chế mẫu hệ
Vùng đất địa phương của người Ê Đê sinh sống là Đắk Lắk. Khoảng 50 ngôi nhà dài tạo thành một buôn trải dọc theo dòng suối Ea Tam dưới sự làm chủ của tù trưởng Ama Thuột. Những năm thời điểm đầu thế kỷ XX buôn này khá vững mạnh, trở thành trung tâm của vùng đất Tây Nguyên rộng lớn và tên thường gọi Buôn Ma Thuột cũng bắt nguồn từ đấy.
Người Ê Đê xuất hiện tập quán sống cộng đồng ba hoặc bốn thế hệ trong một ngôi nhà lớn. Họ rất ít khi làm nhà mới thay vì nhà cũ, nếu xuất hiện thêm người thì nối phần sau nhà dài thêm. Cũng bởi lẽ đó nên trong dân gian còn tồn tại tên thường gọi là nhà dài. Nhà dài chính là việc phản ánh vượt trội cho cơ chế mẫu hệ của người Ê Đê. Nó còn là một hình mẫu cho việc gắn bó giữa nhân sự với dân cư, giữa nhân sự với tự nhiên. Trước đây, tổng thể toàn bộ mọi sinh hoạt của tỷ phú đình đều ra mắt trên mặt nhà sàn. Đấy là nơi sinh sống của nhiều thế hệ người và của nhiều mái ấm gia đình xuất hiện cùng dòng máu, xuất hiện nhà dài là nơi sinh sống của hơn một chục mái ấm gia đình ghép lại, làm chủ mái ấm gia đình là người phụ nữ thuộc nhóm cao tuổi nhất.
Kiến trúc
Nhà dài là một nhà sàn được dựng lên từ những cột gỗ to, khác với nhà sàn các đồng bào dân tộc phía Bắc, sàn ở trong nhà dài cách mặt đất chỉ trên 1 mét, phía dưới thuần tuý để thông thoáng chứ không làm chỗ chăn nuôi. Nhà hầu hết xuất hiện 2 mái, ít thấy nhà 4 mái. Vật tư để hình thành một ngôi nhà dài phải là một thứ nguyên vật tư giản đơn dễ tìm tòi, nên nhà dài Ê Đê ở được làm bằng những vật liệu thảo mộc kiếm trong rừng, đa phần là gỗ, tre nứa nhiều chủng loại, dây buộc, cỏ gianh (hoặc một số trong những loại lá rừng khác để lợp nhà).
Nét rực rỡ của ngôi nhà dài Ê Đê kiểu truyền thống là tính mẫu hệ nổi lên rất rõ ràng. Ngay từ chiếc cầu thang ván khi bước lên sàn là thấy ngay đôi bầu sữa và vành trăng khuyết là những hình mẫu sống động của nữ tính, của cơ chế mẫu hệ trong đời sống văn hóa truyền thống của người Ê Đê. Trang trí thẩm mỹ và nghệ thuật ở ngôi nhà dài Ê Đê là những hình khắc gỗ trên thân cột, quá giang, cầu thang ván, phản ánh tính chất mẫu hệ của xã hội thường. Nhiều thương hiệu nồi bung được tạc trên đầu các cột, đấy là biểu trưng gắn với vị thế của người phụ nữ. Được bắt nguồn từ những việc làm từng ngày trong lao động sản xuất, trong săn bắt bên phía ngoài, qua việc tiếp xúc với thiên nhiên và môi trường tự nhiên, hay qua tình cảm, tâm niệm của tôi, người Ê Đê đã ứng dụng trong nơi ở của tôi những thương hiệu quen thuộc hoàn toàn có thể thấy trên xà ngang của ngôi nhà xuất hiện hình những con voi đang bước những bước nặng nề, những con thằn lằn, hay những chú rùa. Rồi những hình tượng cặp sừng, bầu sữa của người phụ nữ, hay trăng khuyết tổng thể toàn bộ đều là hình mẫu rực rỡ và rõ ràng của sinh hoạt văn hóa truyền thống dân cư mẫu hệ.
Không gian sống
Nhà dài khi nào cũng rất được chia làm ba phần: sân sàn, ngăn khách hàng và ngăn ở. Sân sàn trước (dring gah) xuất hiện một hoặc hai cầu thang, thường thoáng rộng, là nơi phơi phóng, nơi giã gạo mỗi sáng, nơi ngồi chơi hóng mát mỗi chiều. Sân sàn sau (dring ôk) chỉ mất một cầu thang và dành riêng riêng cho những người trong mái ấm gia đình nhỏ hơn, thường là nơi rửa ráy, nấu ăn. Từ sân sàn trước sẽ bước vào thời gian khuôn viên trọng điểm nhất đó là nơi tiếp khách hàng và sinh hoạt cộng đồng của cả mái ấm gia đình, cũng là nơi hoàn toàn có thể ngắm nhìn những đồ quý giá và rất linh của người Ê Đê như trống, chiêng, ché rượu, các bộ sừng trâu, hươu nai… Nối tiếp ngăn khách hàng là ngăn ở (ôk) được phân thành từng ngăn nhỏ cho những tiểu mái ấm gia đình dọc lối đi suốt tới sân sàn sau. Điểm vượt trội mà ít ngôi nhà nào của những dân tộc khác dành được chính bởi mọi sinh hoạt lễ nghi đều được ra mắt ở chính phòng tiếp khách này từ cuới xin, ma chay, cúng lễ, những cuộc uống rượu cần…
Và ngôi nhà, mọi vật dụng cũng đều được làm bằng những nguyên vật tư sẵn xuất hiện trong tự nhiên, những chiếc ghế dài được làm ra từ nguyên một cây gỗ trong rừng, chiếc trống đánh trong thời gian ngày hội được làm từ da con voi già nhất. Mọi thứ từ vật thấp nhất, đến lớn số 1 đều được người Ê Đê làm ra từ mọi nhiên liệu sẵn xuất hiện trên mảnh đất nền này. Chúng đã hỗ trợ họ từ hàng trăm trong năm này sống và tồn tại. Người Ê Đê yêu ngôi nhà, yêu mảnh đất nền xứ sở Tây Nguyên.
Ngôi nhà dài của người Ê Đê là một hình mẫu cho việc gắn bó của nhân sự với dân cư, với sông núi, với mảnh đất nền bazan đầy nắng và gió. Trải qua nhiều dịch chuyển về chính trị, tài chính xã hội và sự giao lưu văn hóa truyền thống mạnh mẽ và uy lực giữa các dân cư dân ở nên những thế kỷ mới của người Ê Đê đã thay đổi cách sống theo Xu thế tách khỏi mái ấm gia đình lớn và nhạt nhòa dần thể chế mẫu hệ. Vì vậy, số lượng nhà dài không thể được tăng trưởng. Tuy nhiên việc bảo tồn một số trong những nhà dài tại những buôn của người Ê Đê là một yêu cầu thiết yếu như gìn giữ một nét văn hóa truyền thống đậm đà bản sắc dân tộc, một di tích quý giá trên vùng cao nguyên lộng gió này./.
